آداب گفتگو در سیره رسول الله (ص)
آداب گفتگو در سیره رسول الله ص[۱]
چگونگی سخن گفتن با دیگران، نشانه میزان خردمندی و حدّ و حدود شعور و ادب انسان است، استاد محدثی در کتاب اخلاق نبوی که منعکس کننده بخشی از مکارم اخلاقی رسول الله صلی الله علیه و آله است، اشارتی به سیره حضرت رسول صلی الله علیه و آله در مورد سخن گفتن دارد، تا در این موضوع که مورد ابتلای همگان است به آن حضرت اقتدا و تأسی کنیم:
- کلام مفیدو مربوط
بسیاری از سخنان که بر زبان جاری می شود، کم فایده و بیهوده است، سزاوار است که انسان خود ساخته، بر زبان و گفتار خود، کنترل و مراقبت داشته باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله زبان خویش را نگه می داشت و به کار نمی انداخت، مگر در اموری که به آن حضرت مربوط باشد، یا سودمند باشد، وقتی هم سخنی می فرمود، الفت بخش و وحدت آفرین بود، نه عامل تفرقه و موجب بد دلی و کدورت افراد، نسبت به یکدیگر:
«کانَ صلی الله علیه و آله یَخْزِنُ لِسانَه الّا عَمّا یَعْنیهِ وَیُؤَلِّفُهُمْ وَلا یُنَفِّرُهِمْ»[۲]
- درسطح مخاطبین
خردمند در سخن گفتن، سطح فکر و میزان کشش و معلومات طرف را حساب می کند؛ زیرا سخنان نامناسب با عقل و فکر مخاطبین، هم سبب خستگی و ملامت آنان از گوش دادن می شود، و هم آنان را به برداشت های غلط یا اندیشه های انحرافی می کشاند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با آنکه عقل کلّ بود و دانای همه اسرار و معارف والا، اما در سخن گفتن، سطح شعور و ظرفیّت طرف را می سنجید.
امام صادق علیه السلام فرموده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله هرگز با مردم، با عمق عقل و درک خود سخن نگفت و می فرمود: ما پیامبران، مأموریم که با مردم به اندازه عقل آنان حرف بزنیم، نه به قدر فهم خودمان:
«ما کَلَّمَ رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه و آله العِبادَ بِکُنْهِ عَقْلِهِ قَطُّ، قالَ رسولُ اللَّه صلی الله علیه و آله انّا مَعْشَرُ الأنبیاءِ امِرْنا انْ نُکَلِّمَ النّاسَ عَلی قَدْرِ عُقُولِهِمْ»[۳]
این شیوه، برای همه کسانی که با سخنرانی، تدریس و تألیف با مردم مرتبطند، درس و الگوست، تا از این طریق، یعنی سخن و نوشتاری روشن، مفهوم و مردمی استفاده کنند، تا به راحتی با مخاطبین، ارتباط برقرار کنند. سخنان پیامبر، روشن، گویا، واضح بود، چنانکه هر شنونده ای آن را می فهمید:
« کانَ کَلامُهُ فَصلًا یَتَبَیَّنُهُ کُلُّ مَنْ سَمِعَهُ»[۴]
- هنرگوش دادن
صبوری و تحمل گاهی هم در بعد گوش دادن به سخنان دیگران تبلور پیدا می کند. افراد عجول و کم ظرفیّت تنها دوست دارند حرف بزنند؛ نه تحمّل گوش دادن دارند، نه حوصله اینکه تا پایان یافتن سخنان طرف، تحمل و سکوت کنند.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله هم اصحاب را چنان عادت داده و تربیت کرده بود که حرف گوینده را تا پایان گوش می دادند و ساکت بودند تا از سخن گفتن فراغت یابد، و هم خود آن حضرت هرگز کلام کسی را قطع نمی کرد:
«وَلا یَقْطَعُ عَلی احَدٍ کلامَهُ»[۵]
- سخن باتبسّم
از نمودهای حسن خلق، آمیختن سخن با لبخند است. هم جاذبه می آفریند، هم سخن را دلنشین تر می سازد.
سخن گفتن پیامبر صلی الله علیه و آله آمیخته به تبسمی ملیح و دلنشین بود:
« کانَ رَسُولُ اللَّه صلی الله علیه و آله اذا حَدَّثَ بِحَدیثٍ تَبَسَّمَ فی حَدیثِهِ»[۶]
گاهی هم با دیگران، با گفتار خویش، مزاح و شوخی می کرد، با این هدف و قصد که آنان را مسرور و خرسند سازد.[۷]
- خلاصه گویی
پر حرفی، آزار دهنده شنونده است و او را خسته می کند. سخنرانی های طولانی موجب گریز افراد از جلسات می گردد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله که همه کلماتش نور و حکمت و آموزنده بود، رعایت می کرد که خطبه هایش کوتاه باشد:
«کانَ اقْصَرَ النّاسِ خُطبهً وَاقَلَّهُ هَذَراً»[۸]
در عین کمال نماز، خطبه هایش کوتاه ترین بود و کمترین سخن بیهوده و غیر لازم نداشت.
این مردم داری و رعایت حال مردم را نشان می داد.
- همدلی و همزبانی با مردم
از جلوه های دیگر مردم داری و مردمی زیستن آن حضرت آن بود که در جلسات با مردم به سخن می پرداخت و از همان سخنان می گفت که آنان می گفتند، در طرح مشکلات اجتماعی و مسائل روز مرّه و گرفتاری های زندگی، یا طرح موضوعات دینی و دنیوی و اخروی با آنان هم آوا و هم سخن می شد، نه آنکه خویش را جدا از مردم به حساب آورد و در گفتگوها با مردم محشور و مخلوط نشود.
زید بن ثابت نقل می کند: هر گاه نزد پیامبر می نشستیم، اگر سخنی در یاد آخرت می گفتیم با ما هم سخن می شد[۹]؛گاهی برای اینکه سخنش برای طرف مقابل مفهوم و بی ابهام باشد، آن را سه بار تکرار می فرمود:
«کانَ رَسُول اللَّه صلی الله علیه و آله اذا حَدَّثَ الحدیثَ او سَأَلَ عَنِ الأمرِ کَرَّرهُ ثلاثاً لِیَفْهَمَ ویُفهَمَ عَنْهُ»[۱۰]
- کنترل زبان در حال خشم
حضرت رسول صلی الله علیه و آله دیرتر از همه خشمگین و عصبانی می شد و زودتر از همه هم عفو می کرد و در می گذشت و در حال خشم و رضا یکسان سخن می گفت؛ یعنی نه رضا و خرسندی، او را به گزافه گویی و تملّق می کشاند و نه عصبانیت او را از مرز حق بیرون می برد. این میزان تقوا و اراده قوی است که انسان در حال غضب، حق و باطل را به هم نیامیزد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حال رضا و غضب، چیزی جز حق نمی گفت:
«وَ کانَ فِی الرِّضا وَالغَضَبِ لایَقُولُ الّا حَقّاً»[۱۱]
این ها گوشه هایی از اخلاق کریمه پیامبر خاتم است که از سوی خداوند به خُلق عظیم ستوده شده است و بجاست که پیروان او در رفتار و گفتار از مولا و مقتدایشان پیروی کنند و سخن گفتنشان براساس، حق ،رضای الهی، مردم داری، روشنگری، صبوری، و تحمل، کوتاه و جذاب باشد و ادبِ در گفتار شاخصه ادب اجتماعی امّت محمد صلی الله علیه و آله محسوب گردد.
[۱] . این نوشتار برگرفته شده از کتاب «اخلاق نبوی: آشنایی با سیره اخلاقی پیامبر اعظم ص» اثر استاد جواد محدثی است که انتشارات مشعر آن را به چاپ رسانده است.
[۲] . بحار الانوار، ج ۱۵، ص ۱۵۱.
[۳] . همان، ص ۲۸۰.
[۴] . مکارم الاخلاق، ص ۲۳.
[۵] . بحار الانوار، ج ۱۶، ص ۱۵۳.
[۶] . سنن النبی، ص ۴۸
[۷].همان
[۸].مکارم الاخلاق، ص ۲۳.
[۹] . بحار الانوار، ج ۱۶، ص ۲۳۵.
[۱۰] . مکارم الاخلاق، ص ۲۰.
[۱۱].سنن النبی، ص ۷۶.
نویسنده: دکتر حامد شمس،
منبع: ساعدنیوز