بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
پیامبر اکرم (ص) و شکیبایی و بردباری
نویسنده: علی نبی الهی
منبع: دانشنامه پژوهه
«صبر» نام یک داروی تلخ۱ و به معنی خویشتن‌دارى در سختى و تنگی است و در اصطلاح، یعنی شکیبائى و خوددارى نفس بر آنچه که عقل و شرع حکم مى‌کند و آن را مى‌طلبد یا آنچه را که عقل و شرع، خوددارى نفس از آن را اقتضاء مى‌کند، پس صبر و شکیبائى لفظ عامى است که معانی مختلفى را به شرح زیر در بردارد:
- اگر صبر و شکیبائى نفس براى مصیبتى باشد، واژه صبر به کار مى‌رود نه چیز دیگر و ضدّش جزع و
بى‌تابى است که صبر حضرت‌رسول(ص) در زمان مواجهه با جسد مثله شده حضرت حمزه از این دست می‌باشد.
- اگر صبر در جنگ و محاربه باشد، شجاعت و پایدارى نامیده مى‌شود که ضدش ترس و جبن است، که
این نکته درباره پیامبر‌اکرم(ص) نیازی به توضیح و ایراد مثال ندارد.
- هرگاه صبر در کارى ملال‌آور و دلتنگ کننده باشد،«ظرفیت داشتن و دلدار بودن» نامیده مى‌شود که
ضدّش کم ظرفیتى و ضجر و دلتنگى است، که در این رابطه می‌توان به خویشتنداری حضرت در برابر ناسزاگویان، بدخواهان و توطئه‌‌گران، که به دلیل دعوت پیامبر(ص) موقعیت خویش را در خطر می‌دیدند، اشاره نمود.
- و زمانى که صبر در خوددارى از کلام و سخن گفتن باشد، کتمان نامیده مى‌شود و ضدّش فاش کردن
سخن و ناآرامى است.۲
پیامبر(ص) و صبر و شکیبایی
موضوع صبر و شکیبایی درباره پیامبر(ص)، پیرامون چهار محور قابل بررسی می‌باشد:
- دستور صبر و شکیبایی به آن حضرت از طرف باری تعالی؛
- صبوری و شکیبایی در سیره آن حضرت و مواردی که ایشان در مقابل ناملایمات صبر کردند؛
- دستور به صبر از طرف آن حضرت به مؤمنین برای صابر و شکیبا بودن ایشان؛
- تبیین صبر، انواع و اقسام آن در کلام نبوی.
اما پیرامون موضوع اول:
در این باره آیات زیادی وجود دارد که حضرت را به صبوری و شکیبایی دعوت می‌کند که در ادامه ذکر می‌گردد:
خداوند باری تعالی در موارد متعددی که در قرآن از آنها یاد می‌کند، پیامبرش را به صبر توصیه کردند که بیشتر این موارد پیرامون مشکلات و سختی‌هایی بود که بر اثر دعوت پیامبر(ص) و لجاجت کافران و کسانی که موقعیت خود را با این دین جدید در خطر می‌دیدند به وجود آمد؛ که این مسأله مشکلات فراوانی را برای آن حضرت ایجاد کرد که به یکی از مصادیق آن به صورت گذرا اشاره می‌کنم:
تهمت‌ها و گفتارهای ناسزای کفار و غیر آنها روح و روان آن حضرت را سخت آزرده می‌ساخت که خداوند در قبال این مسأله به رسول گرامیش در قرآن می‌فرماید:
«اصْبرِ عَلى مَا یقُولُونَ؛۳ “در برابر آنچه مى‌گویند شکیبا باش».
خداوند سبحان در آیات قبل از آیه پیش‌گفته و پس از این‌که تهمت‌های کفار ـ مثل این‌که دعوت به حق آن حضرت را دعوتی خود ساخته و دروغین خواندند و آن را وسیله و بهانه‌ای برای ریاست ایشان نامیدند و نیز گفتار آنان را که او (پیامبر) هیچ مزیت و برتری بر ما ندارد تا به خاطر آن اختصاص به رسالت و انذار بیابد و نیز این‌که آنان روز حساب و عذاب خدا، که بدان تهدید شدند، را مورد تمسخر قرار می‌دادند ـ را نقل و بیان فرمود، در این آیه شریفه پیامبر(ص) خود را امر به صبر مى‌کند.
اساساً و بر طبق آیات و روایات مختلف، ناراحتی حضرت و حزن قلبی‌اش در سه مرحله اتفاق افتاده است که خداوند در همه این موارد، رسولش را امر به صبر می‌کند، که این مراحل به شرح زیر می‌باشد:
- اول نسبت‌های ناروایی که به حضرت می‌دادند که باعث ناخرسندی ایشان می‌گردید؛ مثل آن‌که ایشان را ساحر و کذاب،۱۴ مجنون،۵ ریاست خواه و ریاست طلب۶ و مواردی از این دست می‌خواندند که خداوند در همه موارد یاد شده، رسولش را به صبر توصیه می‌فرماید.
- در مرحله بعد برخی از مردم آن حضرت را تکذیب کردند که این مطلب نیز آزردگی خاطر پیامبر را در پی داشت.۷
- اما در مرحله آخر، آنان موضوع را از حد گذرانده و به خداوند باری تعالی جسارت کردند که در اینجا پیامبر(ص) فرمود: من در برابر ناملایمات خود، خانواده و حیثیتم صبر کردم، ولى در برابر بدگویى به پروردگارم شکیبایى ندارم،۸ در اینجا بود که خداوند عزوجل این آیات را نازل فرمود که:
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَینَهُمَا فىِ سِتَّهِ أَیامٍ وَ مَا مَسَّنَا مِن لُّغُوبٍ* فَاصْبرِ عَلىَ مَا یقُولُونَ وَ سَبِّحْ بحِمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوب؛۹ ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را در میان آن‌هاست در شش روز [شش دوران] آفریدیم، و هیچ‌گونه رنج و سختى به ما نرسید! (با این حال چگونه زنده کردن مُردگان براى ما مشکل است؟!) * در برابر آنچه آنها مى‌گویند شکیبا باش، و پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور».
راه‌کارهای خداوند برای آرامش قلب پیامبر(ص)
راه‌کارها و توصیه‌های خداوند به پیامبرش برای دلداری دادن به او، ایجاد آرامش قلبی و بالابردن میزان صبوری حضرت نیز چند مورد است که به صورت خلاصه بدان‌ها اشاره می‌شود:
- تبیین عاقبت ظالمان و تکذیب کنندگان از امم پیشین و بیان سنت الاهی در این زمینه برای پیامبر(ص)؛۱۰
- دستور به خواندن نماز و تسبیح خداوند در هنگام ناراحتی؛۱۱
- بیان وضعیت مشابهی که پیامبران پیشین نیز با آن دست به گریبان بودند برای رسول‌اکرم()ص، چراکه آنها هم پیشتر، در چنین شرایطی مثل تکذیب و مواردی از این دست که برای پیامبر(ص) رخ داد، قرار گرفته بودند.۱۲
- ارائه الگوهای عینی۱۳ برای آن حضرت، از پیامبرانی که دچار سختی‌های مشابه مشکلات آن حضرت شدند و در برابر آنها صبر کردند۱۴ که خداوند از این عده نام نه نفر از انبیاى گرامى خود را ذکر کرده است.۱۵
اما درباره موضوع دوم یعنی صبر در سیرظ پیامبر(ص):
موارد بسیاری از شکیبایی آن حضرت گزارش شده که در اینجا تنها به دو مورد از آنها آن‌هم به صورت گذرا اشاره می‌کنم:
- «لمّا کانَ یومَ حُنَین آثرَ النَبىُ ص ناساً أعطى الأقرعَ بنَ جابس مِائهً مِنَ الإبل و أعطى عیینهَ مثلَ ذلکَ و
أَعطى ناساً، فَقالَ رَجلٌ: ما أریدَ بِهذه القِسمَه وَجهَ اللّهِ، فَقلتُ لأَخبِرَنّ النّبىّ ص فأَخبَرتُه، فَقالَ: «رَحمَ اللّه موسى قَد أُوذىَ بِأَکثر مِن هذا فَصَبَرَ؛۱۶ روایت شده است که در ایام جنگ حنین پیامبر‌اکرم(ص) بعضى از مردمان را [بر بعضى دیگر] ترجیح داد، به اقرع بن حابس صد شتر و به عیینه همچون آن داد و به مردمانى دیگر [هم] بخشید.
مردى گفت: در این تقسیم کردن خشنودى خداوند خواسته نشده است! من گفتم، قطعاً [این گفتار را] به رسول‌خدا(ص) خبر خواهم داد؛ پس به آن حضرت خبر دادم و ایشان فرمودند: «خداوند موسى را رحمت کند، بیشتر از این آزار دید و صبر کرد».
توضیح آن‌که در گفتار آن شخص، تلویحاً عدم رعایت عدالت از طرف پیامبر‌اکرم(ص) وجود دارد و این مسأله موجب آزردگی آن حضرت گردید و جمله آخر پیامبر(ص) هم، حکایت از صبر ایشان و بایستگی آن دارد.
- یکی دیگر از این موارد هم واقعه‌ای است که در جنگ احد رخ داد؛ که جنازه حضرت حمزه پس از
پایان جنگ با وضع دلخراشی(جنازه ایشان مثله شده بود) یافت شد و زمانی که پیامبر‌اکرم(ص) بر جنازه ایشان حاضر و وضعیت وی را مشاهده نمود از شدت ناراحتی فرمود:
«لَأُمَثِّلَنَّ بِسَبْعِینَ مِنْ قُرَیشٍ؛” یعنی هرآینه چنین کاری را با هفتاد نفر از قریش انجام خواهم داد».
که در پی این گفتار حضرت، آیه شریفه زیر نازل شد که:
«وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیرٌ لِلصَّابِرین».۱۷
که در این هنگام حضرت فرمودند صبر می‌کنم.۱۸
اما درباره موضوع سوم:
دستور پیامبر(ص) به مؤمنان برای صابر و شکیبا بودن؛ رسول‌خدا(ص) فرمود:
«عَجَبا لِأَمرِ المُؤمِنِ إِنَّ أَمرَهُ کُلُّهُ لَهُ خَیرٌ وَ لَیسَ ذلکَ لِأَحَدٍ إِلّا لِلمُؤمِنِ؛ إِن أَصابَتهُ سَرّاءَ شَکَرَ فَکانَ خَیراً لَهُ وَ إن أَصابَتهُ ضَرّاءَ صَبَرَ فَکانَ خَیراً لَهُ؛۱۹ شگفتا از کار مؤمن، همه کارش خیر است، این [ویژگى] جز براى مؤمن حاصل نمى‌شود: اگر خوشى به او برسد، شکر مى‌کند، که برایش خیر است و اگر سختى به او برسد، بردبارى مى‌کند و [این نیز] برایش خیر است».
شایان ذکر است که اینجا خبر(که می فرماید مؤمن اینچنین است) در مقام انشاء است، یعنی مؤمن بایستی این گونه باشد نه این‌که همیشه همه مومنین در این حالت به سر می‌برند!
اما درباره موضوع چهارم (تبیین صبر و تقسیمات آن):
در این قسمت روایاتی از نبی مکرم اسلام(ص) نقل می‌شود که صبر را توصیف و جزای صابران را نیز ذکر نموده، در عین حال که انواع آن‌را هم تبیین کرده است. به این روایات توجه کنید:
قال رسول‌الله(ص): «الصَّبْرُ مِنَ الْإِیمَانِ کَالرَّأْسِ مِنَ الْجَسَد؛۲۰ رسول‌خدا(ص) [در تبیین جایگاه صبر و اهمیت آن] فرمود: نسبت صبر با ایمان همچون نسبت سر با بدن است».
همچنین آن حضرت در تبیین انواع صبر فرمودند:
«الصَّبْرُ ثَلَاثَهٌ صَبْرٌ عَلَى الْمُصِیبَهِ وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَهِ وَ صَبْرٌ عَلَى الْمَعْصِیه؛۲۱ صبر سه گونه است: صبر بر مصیبت، صبر بر طاعت (پیروی از دستورات الاهی و انجام آن به نحو شایسته در عین رعایت بایستگی‌های آن) و صبر بر معصیت (انجام ندادن گناه و دوری از آن).
در ادامه همین روایت و در بیان جایگاه و پاداش صبر هم فرمودند:
«…مَنْ صَبَرَ عَلَى الْمُصِیبَهِ حَتَّى یرُدَّهَا بِحُسْنِ الْعَزَاءِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ صَبْرَهٍ ثَلَاثَمِائَهِ دَرَجَهٍ مَا بَینَ کُلِّ دَرَجَهٍ إِلَى دَرَجَهٍ کَمَا بَینَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَى عُلُوِّ الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الطَّاعَهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ سِتَّمِائَهِ دَرَجَهٍ مَا بَینَ الدَّرَجَهِ إِلَى الدَّرَجَهِ کَمَا بَینَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَى عُلُوِّ الْعَرْشِ وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ تِسْعَمِائَهِ دَرَجَهٍ مَا بَینَ الدَّرَجَهِ إِلَى الدَّرَجَهِ کَمَا بَینَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَى الْعَرْش؛۲۲ پس هرآن کس که بر مصیبت صبر کند تا آنجا که آن را با حسن عزایش پاسخ گوید، خداوند برایش سیصد درجه مقرر مى‌کند که فاصله هر درجه تا درجه [دیگر] همچون فاصله بین آسمان تا زمین است و هر کس بر طاعت بردبارى ورزد، خداوند براى او ششصد درجه مقرر مى‌فرماید که فاصله [هر] درجه تا درجه [دیگر] همچون فاصله بین مرزهاى زمین تا عرش است و کسى که از گناه صبر کند، خداوند براى او نهصد درجه مقرر مى‌دارد که فاصله بین [هر] درجه تا درجه [دیگر] همچون فاصله بین حدود زمین تا منتهاى عرش است».
همچنین حضرت فرمودند:
«إنَّ اللَّهَ- عزّ و جلّ- قالَ: إِذَا ابتَلَیتُ عَبدِى بِحَبیبَتیهِ فَصَبَرَ، عَوَّضتُهُ مِنهُما الجَنَّهَ؛۲۳ چون بنده‌ام را به دو چشمانش بیازمایم و صبر پیشه کند، در قبال [از دست رفتن] دو چشمانش بهشت را به او مى‌دهم».
در روایت دیگری آمده است که:
«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) حَاکِیاً عَنِ اللَّهِ تَعَالَى: إِذَا وَجَّهْتُ إِلَى عَبْدٍ مِنْ عَبِیدِی مُصِیبَهً فِی بَدَنِهِ أَوْ مَالِهِ أَوْ وَلَدِهِ ثُمَّ اسْتَقْبَلَ ذَلِکَ بِصَبْرٍ جَمِیلٍ اسْتَحْییتُ مِنْهُ أَنْ أَنْصِبَ لَهُ مِیزَاناً أَوْ أَنْشُرَ لَهُ دِیوَان؛۲۴ پیامبر گرامی اسلام(ص) در حالی که این کلام را از خداوند باری تعالی نقل می کردند فرمودند: (خداوند فرموده:) اگر بنده‌ای از بندگانم را دچار مصیبتی در بدنش یا مالش یا فرزندش گردانم و او (در مقابله و مواجهه با این مشکل) با صبری نیکو (یعنی با رضایت به خواست الاهی و عدم ناشکری و مواردی از این دست) از آن استقبال کند، من ابا دارم از این‌که برای وی میزانی برپاکنم یا دیوانی را (برای محاسبه اعمال وی) بگسترانم».
روایت دیگر:
«مَنِ ابْتُلِی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بِبَلَاءٍ وَ صَبَرَ عَلَیهِ کَانَ لَهُ مِثْلُ ثَوَابِ أَلْفِ شَهِید؛۲۵ اگر یکی از مؤمنین دچار بلا و گرفتاری‌ای گردد و بر آن صبر کند (و بی‌تابی ننماید) اجری مانند اجر هزار شهید برای او خواهد بود».
منابع:
- مصطفوى حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۶۰ ش، چاپ
اول، ج۶، ص۱۸۱.
- راغب اصفهانى حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم الدار الشامیه، دمشق بیروت،
چاپ اول، ص: ۴۷۴ (شایان گفتن است که تمامی موارد چهارگانه یاد شده، از اثر گرانسنگ «المفردات»، نگاشته راغب اصفهانی نقل شده است.)
- ص۱۷ و ق ۳۹ . (خداوند باری تعالی ۱۱ بار و با لفظ: «فاصبر» پیامبرش را به صبر دعوت می‌کند.)
- ص ۴ و غافر ۲۴.
- ذاریات ۳۹ و ۵۲.
- طباطبایى سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه
علمیه قم، ۱۴۱۷ق، چاپ پنجم، ج۱۷، ص ۱۸۹.
- «فَإِن کَذَّبُوکَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِّن قَبْلِک؛ یعنی: پس (اگر این بهانه‌جویان،) تو را تکذیب کنند، (چیز
تازه‌اى نیست) رسولان پیش از تو (نیز) تکذیب شدند» (آل عمران،۱۸۴ و همچنین رک: انبیاء۴۱ (در ترجمه آیات از ترجمه آیت الله مکارم شیرازی استفاده شده است.)
- بحرانى‌سید هاشم، حلیه الأبرار فی أحوال محمد و آله الأطهار(ع)، مؤسسه المعارف الإسلامیه، قم،
۱۴۱۱ ق، چاپ اول، ج۱، ص۳۴۰ و طباطبایی، سید محمد حسین، سنن النبى، نشر کتابفروشی اسلامیه، تهران، چاپ هفتم، ج۱، ص۲۵ و عروسى حویزى عبد على بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، انتشارات اسماعیلیان، قم، ۱۴۱۵ ق، چاپ چهارم، ج۵، ص۱۱۷.
- ق۳۸ و ۳۹.
- «فَأَخَذْنَهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فىِ الْیمِّ فَانظُرْ کَیفَ کَانَ عَاقِبَهُ الظَّلِمِین؛ یعنی: ما نیز او و لشکریانش را
گرفتیم و به دریا افکندیم اکنون بنگر پایان کار ظالمان چگونه بود».(قصص،۴۰ و همچنین رک: زخرف، ۲۵).
- «وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یقُولُونَ * فَسَبِّحْ بحِمْدِ رَبِّکَ وَ کُن مِّنَ السَّاجِدِینَ * وَاعْبُدْ رَبَّکَ
حَتىَ یأْتِیکَ الْیقِین؛ یعنی: ما مى‌دانیم سینه‌ات از آنچه آنها مى‌گویند تنگ مى‌شود (و تو را سخت ناراحت مى‌کنند) * (براى دفع ناراحتى آنان) پروردگارت را تسبیح و حمد گو! و از سجده کنندگان باش! * و پروردگارت را عبادت کن تا یقین [مرگ] تو فرا رسد!». حجر، ۹۷- ۹۹ و طه،۱۳۰ و حاقه،۵۲.
- وَ لَقَدِ اسْتهُزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِک؛ یعنی: (اگر تو را استهزا کنند نگران نباش، ) پیامبران پیش از تو را
(نیز) استهزا کردند امّا سرانجام، آنچه را استهزا مى‌کردند دامان مسخره‌کنندگان را گرفت (و مجازات الهى آنها را در هم کوبید)!» انبیاء،۴۱ و رک: یونس،۷۳.
- مانند: ص،۱۷.
- المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۷، ص ۱۸۹.
- که عبارتند از: ۱- داوود، ۲- سلیمان، ۳- ایوب، ۴- ابراهیم، ۵- اسحاق، ۶- یعقوب، ۷- اسماعیل، ۸-
الیسع، ۹- ذو الکفل (ع)، که ابتدا نام داوود را آورده و به قسمتى از داستان‌هاى او اشاره مى‌فرماید. رک: سوره ص،۳۰-۴۸ و انبیاء، ۷۸-۹۰.
- خولی، محمد عبد العزیز، الأدب النبوی، دار الکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ص:۱۷۵ و ابن اسحاق،
محمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام تاریخ الإسلام بالرسوم، دار المعرفه، پاریس، چاپ اول، ، ج۲، ص:۶۰۴ و خرمشاهى بهاء الدین – انصارى مسعود، پیام پیامبر، نشر منفرد، تهران، ۱۳۷۶ ش، چاپ اول، ص: ۳۶۸.
- و هرگاه خواستید مجازات کنید، تنها بمقدارى که به شما تعدّى شده کیفر دهید! و اگر شکیبایى کنید،
این کار براى شکیبایان بهتر است. نحل،۱۲۶.
- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، إعلام الوری بأعلام الهدی، دار الکتب الإسلامیه،
تهران، چاپ سوم، ص۸۴.
- پاینده ابو القاسم، نهج الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول ص)، نشر دنیاى دانش، تهران، ۱۳۸۲ ش، چاپ چهارم، ص۵۶۴.
- علامه مجلسى، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، نشر اسلامیه، تهران، سال چاپ:
مختلف، نوبت چاپ: مکرر، ج۶۸، ص۶۱.
- شیخ حسن دیلمى، إرشاد القلوب إلى الصواب، نشر شریف رضى، قم، ۱۴۱۲ ق، چاپ اول، ج۱، ص:
۱۲۷ و بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، ج۶۸، ص۷۷.
- بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، ج۶۸، ص: ۷۸ و إرشاد القلوب إلى الصواب، ج۱، ص:
۱۲۸ و کربلائى جواد، الأنوار الساطعه فی شرح الزیاره الجامعه، دار الحدیث، قم، بی تا، ج۳، ص:۵۲۳ و پیام پیامبر، ص:۳۶۶ و آیت الله احمدى میانجى، مکاتیب الرسول(ص) دار الحدیث، قم، ۱۴۱۹ ق، چاپ اول، ج۲، ص:۶۴۱.
- پیام پیامبر، ص: ۳۶۶.
- بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار ، ج۶۸، ص:۹۳ و نهج الفصاحه ، ص:۵۹۵ و اعلمى
علاء الدین، حکم رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم، نشر اعلمى، بیروت، ۱۴۲۳ ق، چاپ اول، ص:۲۲۶ و صالحى دمشقى محمد بن یوسف، سبل الهدى و الرشاد فی سیره خیر العباد، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۴ق، چاپ اول، ج۱۲، ص:۱۱۶و شعیرى تاج الدین، جامع الأخبار، انتشارات رضى، قم، ۱۴۰۵ ق، چاپ اول، ص: ۱۱۶.
- همان (جامع الأخبار)، ص ۱۱۷ و الأنوار الساطعه فی شرح الزیاره الجامعه ، ج۳، ص:۵۲۵ و میلانى
سید هاشم، تعریب منتهى الآمال فی تواریخ النبی و الآل، تعریب منتهى الآمال فی تواریخ النبی و الآل، نشر جامعه مدرسین، قم، ق، چاپ پنجم، ج۲، ص:۴۳۳ و بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، ج۶۸، ص: ۹۳.