روش‌های تفکر خلاق در تعلیم و تربیت بر مبنای سیره نبوی
منبع: مجله پیشرفت‌های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش. سال چهارم، شماره ۳۸، مرداد ۱۴۰۰
چکیده
یکی از ویژگی‌هایی که خداوند به صورت فطری و بالقوه در وجود انسان نهاده و به وسیله آن او را از سایر موجودات متمایز کرده است، بهره‌مندی از قوه تفکر است، اما در جهان امروزکه علم وفناوری از ذهن انسان پیشی گرفته، انسان نیازمند پیمودن راهی ویژه برای تفکر است. این نوع از تفکر، تفکر خالق است که شخص با تلفیق مهارت‌های حل مسئله و تصمیم گیری، از افکار نو بهره‌مند می‌شود و قدرت کشف و انتخاب راه‌حل‌های جدید را پیدا می‌کند. باید گفت هرکسی توانایی این نوع تفکر را دارد که از طریق تکرار و تمرین و ممارست، و براساس تعلیم و تربیت به آن دست یابد. با توجه به این‌که نظام تعلیم وتربیت هر کشوری از اهمیت خاصی برخوردار است واگر نظام تعلیم وتربیت کیفیت بهتری داشته باشد باعث رشد همه جانبه شخصیت انسان برای رسیدن به حق و پیشرفت کشور می‌شود. که در ارتباط با این موضوع کتابی با عنوان تفکر خلاق در منابع اسلامی ازسید نور الدین محمودی و مقالاتی مانند تفکر خالق، مبنای شیوه‌های آموزشی پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) از سید حسام حسینی، تفکر خالق و باروری آن در سازمان‌های آموزشی از سید محمد میرکمالی، تفکر خالق؛ ضرورت‌ها، راه‌کارها و پیامدهای آن از غلامعلی طبرسا نگاشته شده است اما در آثار بررسی شده موضوعی با این عنوان یافت نشده است، لذا در این مقاله کوتاه سعی شده که به صورت توصیفی و تحلیلی و به روش کتابخانه‌ای به بررسی روش‌های تفکر خلاق در تعلیم و تربیت بر مبنای سیره نبوی پرداخته شود.
- مفهوم شناسی
- تفکر خلاق به معنای فرآیند درک مشکلات، مسائل، کمبود اطلاعات و عوامل جا افتاده، حدس زدن و فرضیه ساختن در مورد این کمبودها، ارزیابی و آزمون فرضیه‌ها وحدس‌ها؛ اصلاح وارزیابی مجدد آنها و در نهایت ارائه نتایج است.(حائری زاده، ۱۳۸۲، ص۱۸)
- تعلیم.
در لغت به معناى یاد دادن و آموزش و در اصطلاح عبارت است از القاى موضوعى توسط استاد به ذهن شاگرد تا آن را یاد گرفته و تکرارکند و در معنایی دقیق‌تر می‌توان گفت: تعلیم، ایجاد دگرگونى در متعلِّم و متحوّل ساختن او از حالت جهل است به حالتى که موجب رشد عقلى و استقلال فکرى شود.(دهخدا، ۱۳۷۷،ج۵،ص۵۹۷۱ /روحانی نژاد، ج۱، ص ۲۱)
- تربیت.
در لغت به معنای پروراندن، ادب و اخلاق را به کسی آموختن و در اصطلاح برانگیختن و فراهم آوردن موجبات رشد وپرورش و شکوفایی تمامی استعدادها، توانایی‌ها وقابلیت‌های انسان به منظور رسیدن به کمال وسعادت است.(بهشتی، ۱۳۸۷، ص۳۵)
- اهمیت تفکر خلاق
از نگاه قرآن، مبنای اساسی دعوت پیامبران، تفکر سالم است. تفکر زمانی می‌تواند ارزشمند باشد که یکی از نیازهای اصیل انسان را مد نظر قرار دهد، نیازهای انسان در دو بعد مادی ومعنوی خلاصه می‌شود که دسته‌بندی و اولویت‌بندی و رعایت تعادل در تأمین آنها از ضروریات تفکر است. اسلام همان‌گونه که برای آفرینش انسان، در میان موجودات دیگر ارزش قایل است، به تعلیم و تربیت او نیز اهمیت می‌دهد. پس انسان برای به فعلیت رساندن توانایی‌هایش نیاز به تعلیم و تربیت دارد که برای رسیدن به اهداف خود لازم است بهترین روش را به کار گیرد.(تعلیم وتربیت اسلامی، محمد محمدی، رضا حبیبی بردبری) از طرفی امروزه، رشد اطلاعات سبب شده که هر انسانی به طور نسبی از تجربه و علم و دانش برخوردار شود. پس هر فردی باید تفکر خلاق داشته باشد تا در هنگام مواجهه با مسائل و مشکلات، بتواند راه حل آنها را کشف کند. (ضرورت ترویج تفکر انتقادی وخلاق، راضیه ندافی)
- روش‌های تفکر خلاق در سیره نبوی
- روش عملی
یکی از شیوه‌هایی که مورد تأیید قرآن است و بیشترین تأثیر را در مخاطب ایجاد می‌کند روش عملی است. تا آن جا که در سیره نبوی وارد شده که ایشان برای آموزش نماز به مسلمانان در مکان بلندی قرارمی‌گرفت وبه مردم می‌فرمود که من این‌گونه که نماز به جا می‌آورم شما هم به جا آورید. همچنین کمک گرفتن از اعضاء و جوارح بدن، برای تفهیم مطلب به مخاطب می‌تواند تأثیر فراوانی داشته باشد، زیرا تصویری از آن حالات، رفتار وحرکات در ذهن مخاطب برجا می‌گذارد که فراموشی آن به مراتب نسبت به روش‌های دیگر کمتر است.
- روش عقلانی
درآموزه‌های دینی نکات فراوانی برای تدبر و اندیشه درباره آفرینش جهان وجود دارد، از جمله این‌که خداوند می‌فرماید: «ادْعُ إِلى سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَه» (نحل، ۱۲۵) (اى رسول ما) خلق را به حکمت (و برهان) و موعظه نیکو به راه خدایت دعوت کن. در این آیه یکی از روش‌هایی که خداوند از پیامبر می‌خواهد که برای دعوت مردم از آن استفاده کند و به مردم آموزش دهد شیوه استدلال و تعقل است. زیرا مخاطب با روش استقلال فکری به نوعی خلاقیت دست می‌یابد و ذهن او فعال شده و می‌تواند از این طریق بسیاری از مجهولات را کشف کند. پس در مدارس بهتر است شیوه استدلال و تجزیه و تحلیل جایگزین تقلیدهای بی چون و چرا شود و با مشارکت دادن مخاطبین برای حل مشکلات عادت به فکر کردن در بین آنها را نهادینه کرد.(تفکر خلاق، مبنای شیوه‌های آموزشی پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)، سید حسام حسینی/تفکر خلاق وباروری آن در سازمان‌های آموزشی، سید محمد میر کمالی).
- باز اندیشی اندیشه‌های گذشتگان
مراد از این روش، تفکر وتدبر درباره آرا و اندیشه‌های گذشتگان وعبرت آموزی از تفکرات آنهاست. در این روش انسان از شناختی شهودی به شناختی باطنی وغیر شهودی دست پیدا می‌کند که باعث تغییر در رفتار ظاهری او نیز می‌شود که یک امر تربیتی به حساب می‌آید زیرا در نحوه تفکر ورفتار شخص تأثیر گذار است. اگر به سیره نبوی (صلی الله علیه وآله وسلم) مراجعه کنیم متوجه می‌شویم که ایشان بسیاری از حوادث و رویدادهای گذشتگان را در قالب داستان و قصه برای پیروانش تعریف می‌کردند تا علاوه بر آگاهی دادن به افرادی که در آن جمع حضور داشتند، نسل‌های بعد هم آگاه شوند واز این حوادث و وقایع پند و عبرت گیرند. در واقع فرد با اقتباس از اندیشه‌های گذشتگان و خلاقیت در دخل و تصرف در آنها برای حل مسائل و پرورش ایده‌های خود استفاده می‌کند.(روش عبرت دهی در قرآن، محمدرضا قائمی مقدم/ تفکر خلاق، مبنای شیوه‌های آموزشی پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)، سید حسام حسینی)
- روش ترغیب افکار
یکی از شیوه‌های خلاق پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) برای متحول نمودن افکار، استفاده از شیوه سؤال و تکرار بود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) گاهی با طرح سؤالاتی، مخاطب را متوجه خود می‌کردند و از این راه، ذهن او را درگیر می‌نمودند. یا این‌که مطلب را آن‌گونه بیان می‌کردند که سؤالات فراوانی در ذهن مخاطب ایجاد می‌شد و مخاطب مجبور بود برای پاسخ سوالات با دقت و توجه کامل به سخنان ایشان گوش دهد. در سیره تربیتی پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)، پرسش خوب بسیار حایز اهمیت است. پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در این زمینه می‌فرمایند: «پرسش خوب، نیمی از علم است».(محمدی ری شهری، ۱۳۷۲،ص۲۶۷) پس، پرسش معلم فرصتی را برای متربیان ایجاد می‌کند تا بین اندوخته‌های ذهنی خود و مطالبی که باید درباره آن بیندیشند وتعقل کنند، ارتباط برقرار کنند. علاوه بر آن تکرار نیز یکی از ابزارهای مهم برای تفکر خلاق است، زیرا تکرار سخن یا رفتاری مشخص، سبب می‌شود که آن رفتار یا سخن در وجود انسان نهادینه شود.(طباطبایی، ۱۳۷۹ص۱۳).
نتیجه گیری
مبنای حیات انسان را تفکر تشکیل می‌دهد، زیرا ادراک انسان از عالم، خود و پروردگارش به تفکر بستگی دارد. تفکر موجب دستیابی انسان به حقیقت می‌شود که اساس تعلیم و تربیت است و استعدادهای بالقوه او را به فعلیت درمی‌آورد. بنابراین آموزش بر اساس تفکر خلاق نیاز حیاتی هر نظام آموزشی است. از روش‌های مؤثر برای تفکر خلاق رجوع به سیره معصومین(علیهم‌السلام) است که پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) از همان ابتدا براساس آیات قرآن به تعلیم وتربیت انسان‌ها پرداخت وآنها را به تفکر دعوت کرد که امروزه با توجه به پیشرفت علم و فن آوری پرورش تفکر خلاق در نظام تعلیم وتربیت امری ضروری است و باعث پیشرفت کشور می‌شود ولازم است که تفکر خلاق محور تعلیم وتربیت قرار گیرد.
منابع:
*قرآن کریم
- بهشتی ، محمد، (۱۳۸۷)، مبانی تربیت از دیدگاه قرآن، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه
- حائری زاده، خیریه بیگم،(۱۳۸۲)، تفکر خلاق حل خلاقانه مسئله، چاپ سوم، تهران، نشر نی
- دهخدا، علی اکبر،(۱۳۷۷)، لغت نامه، ج ۵، مؤسسه چاپ وانتشارات دانشگاه تهران
- روحانی نژاد، حسین، محمد، نصیری،(۱۳۸۹)، تعلیم وتربیت در اسلام ،ج ۱، زمزم
- طباطبایی، سید محمد حسین،(۱۳۷۹)، سنن النبی، چ دوم، تهران، پیام۵.
- محمدی ری شهری، محمد،(۱۳۷۲)، العلم والحکمه فی الکتاب والسنه، قم، دارالحدیث
- محمدی، محمد، حبیبی بردبری،رضا، (۱۳۹۴)، تعلیم وتربیت اسلامی سومین همایش علمی و پژوهشی علوم تربیتی وروانشناسی آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی ایران
- حسینی، سید حسام،(۱۳۸۷)، تفکر خلاق، مبنای شیوه‌های آموزشی پیامبر، نشریه مطالعات معرفتی، شماره ۲، ص۲۱-۴۳
- مداحی، جواد، حسینی زاده،علی،(۱۳۹۲)، بررسی و تحلیل روش‌های پرورش تفکر خلاق در سیره معصومان (علیهم‌السلام)، فصلنامه تربیت اسلامی، شماره ۱۷،ص۱۰۳-۱۳۱
- میر کمالی، سید محمد، تفکر خلاق و باروری آن در سازمان‌های آموزشی، مجله روانشناسی وعلوم تربیتی، شماره۲ ،ص۹۹-۱۲۰
- قائمی مقدم، محمد رضا، (۱۳۸۴)، روش عبرت دهی در قرآن، مجله تربیت اسلامی، شماره۱، ص۹-۳
نویسندگان: زهرا چایش، ناهید شیرپور، علی مدد مالکی، محمّدمهدی کریمی نیا، مجتبی انصاری مقدم