جهان پیامبر جهان ما

جهان پیامبر جهان ما

 دکتر محمدرضا سنگری

جشنواره «خاتم» به‌منظور شناخت بهتر پیامبر(ص) به‌عنوان الگو و اسوه برگزار می‌شود. همه ما می‌دانیم که خداوند در قرآن وقتی سخن از اسوه، الگو و سرمشق برای انسان مطرح می‌کند، حضرت ابراهیم(ع) را معرفی می‌کند به‌خصوص تکیه بر پیغمبر(ص) دارد. «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ …»؛ (رسول خدا(ص) برای شما زیباترین و بهترین نمونه هست برای اینکه شما بتوانید خودتان را بر اساس او معرفی کنید و بسازید)، به زبان دیگر پیامبر(ص) یک آینه و آیت است برای اینکه تصمیم بگیریم که ساختار و سبک زندگی خودمان را به بهترین شیوه شکل دهیم و از این الگو بهره ببریم. جشنواره خاتم نیز در پی این موضوع و مسئله هست و عمدتاً هم تکیه را بر داستان کوتاه گذاشته است.

موضوع امسال جشنواره خاتم «جهان پیامبر و جهان ما با تکیه بر کنش، بینش، منش و روش پیامبر(ص)» است. به‌طور کلی اگر قرار باشد جهان پیامبر(ص) را در چند کلمه معرفی کنیم، جهان ایمان، انسان‌دوستی، آزادگی، جوانمردی، گره‌گشایی، زیبایی، پارسایی و بی‌تکلفی است و با این واژه‌ها می‌توانیم جهان پیامبر(ص) را توصیف کنیم.

در بینش پیامبر(ص)  عمدتاً آن را در گفتار و قول ایشان می‌بینیم و در این زمینه نیز جمله مشهوری از زبان خود پیامبر(ص) مطرح شده است که می‌فرمایند: «اگر می‌خواهید شریعت را که همان راه است بشناسید، به اقوال و سخنانی که مطرح کرده‌ام توجه کنید». پیامبر(ص) در طول ۲۳ سال بعثت خود، در زمان‌های مختلف با مردم سخن می‌گوید، گاهی در میان مردم، گاهی در حضور گروهی معدود و برخی اوقات با یک رفتار و در یک رخداد بزرگ مثل غدیر که پیامبر خطبه می‌خواند و سخن می‌گوید، این‌ها بینش پیامبر(ص) را شامل می‌شود و مشخص می‌شود پیامبر(ص) چه نوع نگاهی دارد و هستی، انسان، خدا و روابط انسانی را چگونه می‌بیند.

خوشبختانه این اقوال وجود دارد و دوستان می‌توانند به آثار مراجعه کنند. کتاب‌های متعدد و فراوانی وجود دارد که می‌توانید سخنان رسول اکرم(ص) را در آن‌ها ببینید و بررسی کنید. خود این سخنان می‌توانند سوژه‌ای برای خلق داستان باشند؛ یعنی نویسندگان می‌توانند سوژه خود را از درون این سخنان انتخاب کنند و با خلق قصه سعی کنند به القاء همان مفهومی بپردازند که پیامبر(ص) مطرح کرده است.

در کنار بینش پیامبر(ص)، منش پیامبر را داریم و منش پیامبر(ص) یعنی شخصیت ایشان، پیامبر(ص) جاذبه، ربایش و زیبایی داشته که باعث جذب یارانش می‌شده، شخصیتی که هر شخص ایشان را می‌دید از آن خردورزی، محبت، دوست‌داشتن انسان‌ها، عفو، بخشش و گره‌گشایی را می‌آموخت و البته وقتی رویاروی دشمن قرار می‌گرفت، خشم، صلابت، استواری و حماسه‌سازی در منش پیامبر(ص) ظهور می‌کرد.

کنش پیامبر(ص) رفتارهایی است که ایشان داشته است. وقتی ما رفتار پیامبر(ص) را مرور می‌کنیم، مردم‌داری، حلم و بردباری می‌بینیم. پیامبر(ص) به عیادت بیماران می‌رفته، لباس می‌شسته، بازار می‌رفته و خرید می‌کرده، حتی بعضی‌ها تعجب می‌کردند و می‌گفتند یعنی پیامبر(ص) هم در بازار راه می‌رود و خرید می‌کند؟ انتظار داشتند پیامبر(ص) چنین رفتارهایی نداشته باشد. در حالی که پیامبر(ص) درست مثل دیگران رفتار می‌کرد؛ یعنی کنش او فی‌الناس بود، برای مردم بود و مردم‌داری و مردم‌یاری از خصوصیات ایشان بود. هیچ‌وقت اخم نمی‌کرد و تا جایی که می‌توانست مشکل همگان را خودش حل می‌کرد. این‌ها کنش پیامبر عظیم‌الشأن(ص) است.

حال این سؤال مطرح است که پیامبر(ص) این رفتارها را با کدام روش نمایش می‌داده و به دیگران القاء می‌کرده؟ پیامبر(ص) اغلب اوقات با یک نمایش موضوع را به دیگران القاء می‌کرد. مثلاً شخصی درباره نحوه وضو گرفتن از ایشان سؤال پرسیده است، شاید اگر ما بودیم نحوه وضوگرفتن را توضیح می‌دادیم، اما پیامبر(ص) می‌فرمایند برو آب بیاور و به شخص می‌گوید همان‌طور که من وضو می‌گیرم تو هم وضو بگیر؛ یعنی درواقع پیامبر(ص) وضو را نمایش داد. ما دست کم ۵۰ نمایش در زندگی پیامبر(ص) می‌توانیم پیدا کنیم. گاهی‌اوقات ایشان موعظه می‌کرد یا با خواندن آیات قرآن به هدایت افراد می‌پرداخت. روش‌های پیامبر(ص) را می‌توانیم در موقعیت‌های مختلف بیابیم مثلاً پیامبر(ص) در صحنه جنگ یا در برخورد با اسیران از چه روشی استفاده می‌کرد؟ یا در برابر دشمنی که حکمش اعدام است، وقتی به پیامبر(ص) پناه می‌برد، ایشان با او چه برخوردی می‌کرد؟ ما دشمنی می‌شناسیم که در صحنه جنگ، عموی پیامبر(ص) را که بسیار برای ایشان محبوب بود به شهادت رسانده، اما وقتی با پیامبر(ص) مواجه می‌شود و اسلام را می‌پذیرد، ایشان با او چگونه برخوردی دارد؟ زنی می‌شناسیم به اسم هند جگرخوار که همه ما با نام او آشنا هستیم که جگر همسرش را بیرون و به دندان کشید. پیامبر(ص) وقتی مکه را فتح می‌کند، می‌گوید همه شما آزاد هستید به شرط این‌که دزدی نکنید و چند مسئله دیگر را مطرح می‌کند، ناگهان زنی که صورتش را پوشانده به پیامبر(ص) می‌گوید اگر مرد خسیسی داشته باشیم که ناگزیر باشیم از جیب او پول برداریم، چه؟ یک‌دفعه ابوسفیان فریاد می‌زند که بس است هرچه از این کارها کردی و من گذشت کردم و معلوم شد که این زن هند جگرخوار است و پیامبر(ص) او را بخشید. زنی که آن فاجعه را در میدان جنگ ایجاد کرده بود و با قطعات بدن شهدا گردنبند درست کرده بود و بر روی اجساد شهدا رقصیده بود، پیامبر(ص) این‌گونه با او برخورد می‌کند.

روش‌های پیامبر(ص) را در مجموعه کتاب‌هایی که با عنوان سیره پیامبر(ص) می‌شناسیم، می‌توانیم بیابیم. بنابراین پیامبر(ص) اندیشه‌ و نوع نگاهی به مسائل دارد که باید آن‌ها را بشناسیم. شخصیت پیامبر(ص)، منش او و رفتارهایی که پیامبر(ص) دارد، کنش اوست. این‌که پیامبر(ص) برای انتخاب این رفتارها از چه روش‌هایی استفاده می‌کند، همان سنت و سیره پیامبر(ص) است. از این رو به نویسندگانی که می‌خواهند به خلق داستان بپردازند، پیشنهاد می‎‌کنم زندگینامه پیامبر(ص) را بخوانند. زیرا قرار نیست بازنویسی در قصه‌ها انجام دهیم. بعضی از دوستان این کار را می‌کنند. شما ممکن است قصه‌ای خلق کنید که روح قصه ویژگی‌های رفتاری پیامبر(ص) را مانند مردم‌داری، رعایت حقوق اجتماعی که ایشان حتی حقوق درختان و حیوانات را نیز رعایت می‌کردند، امانتداری، راستگویی، بخشش، وفای به عهد، فروبردن خشم و سپاسگزاری و … را داشته باشد.

ممکن است محور داستان شخصی باشد که کنش وی سبب بروز خصوصیتی شده باشد که این خصوصیت، تداعی‌کننده رفتار پیامبر(ص) هست، بنابراین در همین ظرف داستان مدرن هم می‌توانیم به آن بپردازیم. در نتیجه هرگونه از داستان که باشد، ظرفیت طرح خصوصیات و ویژگی‌های پیامبر(ص) را دارد.

هر داستانی که جلوه وجودی پیامبر(ص) را در خود بروز و نمو دهد، می‌تواند داستان خاتم باشد که وقتی شخصی آن داستان را می‌خواند، رسوب نهایی ذهنی و آنچه در نهایت در ذهن خواننده اتفاق می‌افتد، دریافت یکی از زیبایی‌های رفتار پیامبر(ص) و منش ایشان باشد. اگر این موضوع را نشان دهد، این داستان خاتم است.

برای داستان نمی‌توانم تکلیف تعیین کنم، اما می‌توانم پیشنهاد دهم نویسندگان مجموعه آثار پیشین مجموعه خاتم و داستان‌های موفقی که پیش‌تر چاپ شده را بخوانند. می‌دانید که هرسال مجموعه‌ای از این داستان‌های شاخص چاپ می‌شود و می‌تواند الگویی باشد که نویسندگان دریابند ما چه نوع داستانی را می‌پذیریم و چه نوع داستانی شاخص است. خوشبختانه نمونه‌های درخشانی در طول این سال‌ها داشته‌ایم که می‌توانند برای ایده‌پردازی یاریگر دوستان داستان‌نویس باشند. مهم این است که خروجی نهایی قصه ما را به زیبایی‌های پیامبر(ص) نزدیک کند و او را به ما بشناساند.