تعریف آموزش قرآن در سیره پیامبر اکرم
نویسنده: مهدی غفاری
سؤال این است که آموزش قرآن در مکتب پیامبر اکرم(ص) چه تعریفی داشته و به چه جلسه‌ای می‌توان «جلسه تعلیم قرآن نام نهاد.
آموزش قرآن در مکتب پیامبر اکرم(ص) عبارت است از: خواندن آیات توسط معلّم و شنیدن و تکرار آنها توسط قرآن آموز تا جایی که این امر منجر به انتقال آیات قرآن از قلب معلم به قلب متعلّم گردد و متعلّم قرآن نیز چونان معلّم خود، حامل آیات الهی گردد.۱
با نزول آیات الهی بر قلب پیامبر(ص) ایشان مأموریت یافتند تا آیات الهی را بر مردم آرام و شمرده شمرده بخوانند. آن حضرت در آموزش قرآن الگویی را برگزیدند که «شبیه ترین» حالت را به وحی الهی و نزول قرآن داشت. الگویی که قرآن آموزان را در جایگاه نبوت قرار می‌داد و آموزش قرآن را به مثابه نزول وحی تعریف می‌کرد و هدایت می‌نمود. الگویی که قرآن آموخته، گویی به «مقام نبوت» رسیده است، جز این که وحی بر او نازل نمی‌شود.
پیامبر اکرم(ص) در تعریف یک قرآن آموخته کامل می‌فرماید: «مَن جَمع القرآن فکانّما اُدرجت النُّبوه بین جَنبیه الاّ اَنّه لا یوحی الیه»۲؛ هر کس همه قرآن را در قلب خود جمع کند، گویی نبوت در درون سینه او جای گرفته است؛ مگر این که به او وحی نمی‌شود.
در این تعریف، «قرآن آموخته» کسی است که در اثر استفاده از آن الگوی الهی در آموزش قرآن (که به وسیله شنیدن و تکرار انجام می‌گیرد) آیات قرآن را در قلب خود جای داده و آیات را در دل خود گنجانیده است و هر وقت بخواهد، می‌تواند آنها را بخواند و زمزمه کند.
پیامبر اکرم(ص) به ابوذر غفاری می‌گویند:
«ای ابوذر! این که هر روز صبح برای آموختن یک آیه قرآن از خانه بیرون روی برای تو از صد رکعت نماز بهتر است».۳
آموختن یک آیه در نزد پیامبر اکرم(ص)؛ یعنی شنیدن و تکرار یک آیه، تا جایی که آن یک آیه در قلب انسان سکونت یابد و مستقر گردد، این کار در مکتب نبوی از خواندن صد رکعت نماز برتر است؛ زیرا چنین کاری باعث حضور قرآن در قلب و انس با این میهمان جدید و کریم می‌شود و این انس و حضور، تاثّر و تذکّر و تزکیه را به همراه دارد و موجب می‌شود نماز این فرد «معراج مؤمن» و مناجات با صاحب کلام گردد. به این علت است که پیامبر اکرم(ص) تشویق می‌کنند که همه به دنبال این نوع آموختن قرآن باشند، اگر چه آموختن یک آیه باشد. ایشان می‌فرمایند: «هر آیه که می‌آموزید درجه‌ای در بهشت و چراغی در خانه شماست».۴ حمل یک آیه که در مکتب رسول اکرم(ص) تنها به وسیله آموزش سمعی به دست می‌آید، می‌تواند فرد را به طرف دوستی با قرآن هدایت کند و فرد را هرچه بیشتر به صاحب کلام نزدیک کرده و باعث می‌شود درجه‌ای در بهشت که جایگاه رضوان الهی است، برای فرد حاصل شده و بر نورانیت او و حتی خانه‌ای که وی در آن زندگی می‌کند افزوده گردد.
پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «خَیرُکُم من تعلَّمَ القرآنَ وعلَّمَهُ»۵؛ بهترین شما کسانی هستند که به دنبال این باشند که قرآن را بیاموزند و به دیگران آموزش دهند.
و همچنین می‌فرمایند: «خَیرُکُم مَن قَرَأ القرآنَ و أقرَأهُ»۶؛ بهترین شما کسی است که قرآن را بخواند و آن را به دیگران «اقراء» کند.
شیوه آموزش قرآن در مکتب پیامبر اکرم(ص) خواندن قرآن بر متعلّم است تا وی تکرار کند و در نهایت آیات مورد نظر را بیاموزد.
بنابراین، بهترینِ امت پیامبر(ص) از نظر ایشان کسانی هستند که با شنیدن و تکرار آیات از دیگری، آیات الهی را بیاموزند و حامل آن آیات گردند و همان آیاتی را که آموخته اند به دیگران یاد بدهند.
برای این که مطلب واضح و روشن شود، چند روایت را ذکر می‌کنیم:
پیامبر اکرم(ص): «هر کس یک آیه از کتاب خدا را بیاموزد، آن یک آیه روز قیامت در حالی که به او لبخند می‌زند، به استقبالش می‌آید».۷
و همچنین می‌فرمایند: «هر کس آیه‌ای از کتاب خدا را به دیگران بیاموزد، هر وقت آن آیه تلاوت شود، برای آن معلّم اجری است».۸
باز از رسول خدا(ص) نقل است که: «قرآن سفره گسترده الهی است، پس هرچه می‌توانید از این سفره خدا بیاموزید».
مطابق این تعریف روایاتی که به آنها اشاره می‌کنیم معنا پیدا می‌کند؛ روایاتی که در آنها کسانی که قرآن بیشتری را آموخته‌اند در برخی امور در اولویت هستند.
پیامبر اکرم(ص) بارها فرموده است: هرگاه اذان گفتند، یکی از شما اذان بگوید و آن که قرآن او از بقیه بیشتر است، امام جماعت گردد». مراد از «بیشتر بودن قرآن» چیست؟ آیا جز این است که آیات بیشتری را در قلب خود گنجانده و سوره‌های بیشتری را آموخته است؟
بنابراین، شایسته است اموری چون: روخوانی، تجوید، صوت و لحن و … را به نام‌های دیگری غیر از «آموزش قرآن» بنامیم و آموزش قرآن را منحصر در این معنا بدانیم که آموزش قرآن یعنی خواندن معلّم بر متعلّم و شنیدن و تکرار او تا جایی که این شنیدن و تکرار موجب گنجاندن آیات در قلب متعلّم گردد و او نیز بتواند همراه معلّم یا به تنهایی آیات را از قلب خود بخواند و زمزمه کند.
- گزارش نهایی طرح پژوهشی آموزش زبان قرآن. بخش دوم، فصل سوم
- اصول کافی، ج ۲، کتاب القرآن.
- سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۷۹
- کنزالعمال، خ ۲۳۱۱
- همان، خ ۲۳۵۱
- همان، خ ۲۳۵۴
- مجمع الزواید و منبع الفواید، ج ۷، ص ۲۳۵
- مستدرک الوسایل، ج۴، ص ۲۳۵