اعتدال در سیره نبوی
منبع: ویکی فقه
در زبان عربی از میانه‌روی با عنوان “اعتدال” یاد می‌شود و “اعتدال” به معنای حد وسط در کمیت و یا کیفیت است. مثل این‌که می‌گوییم قد آن فرد نه کوتاه است و نه بلند، همچنین این واژه به معنای استقامت و پایداری نیز آمده است.۱
در اصطلاح منظور از آن ثبات و پایداری بر فضیلت و استقامت در سلوک و رفتار شایسته از منظر عقل و شرع۲
و برگرداندن آن‌ها (امیال مختلفی که در انسان وجود دارد) از افراط و تفریط به حدّ وسط و اعتدال می‌باشد، به عبارت دیگر، منظور آن است که هرگاه حصول چیزی شرعاً و عقلاً نیکو و شایسته باشد آن امر پدید آید و وقتی عدم آن نیکو است آن امر بروز نکند، مثلاً درباره صفت شهوت در برخی موارد بروز و ترتیب اثر دادن و پیروی از آن قبیح است، (مثل نگاه شهوت آلود به نامحرم و مانند آن) در حالی که این مورد درباره همسر نیکو و شایسته است.۳
براین اساس مثلاً درباره خشم، افراط در آن عبارتست از خارج شدن از دایره اطاعت از عقل و شرع، که اعمال خشم بدون فکر و بینش باشد، در برابر نیز تفریط آن است که این قوه در شخص به طور کلی از بین برود به گونه‌ای که حتی در جایی که از نظر عقل و شرع، غضب نیکو و به جاست هم، فرد، عکس العملی از خود بروز ندهد.۴
۲ – میانه‌روی در قرآن
در قرآن کریم آیات متعدّدی با این جهت‌‌گیری تربیتی، (توصیه به میانه‌روی) آمده است و خداوند مؤمنان را در امور مختلف فردی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، نظامی و اقتصادی به رعایت اعتدال فراخوانده است. هدف آن است که شاکله انسان، اعتدال یابد و در نتیجه این حالت در همه کارهای وی وجود داشته باشد که محصول این نظام تربیتی، کسی خواهد بود که پای در جای پای نمونه اعتدال یعنی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) گذارد و به او تاسّی کند.
۳ – میانه‌روی در کلام نبوی
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: “هنگامی که خداوند برای اعضای خانه‌ای نیکی بخواهد، آنان را در کار دین دانا می‌سازد و خردسالانش بزرگانشان را محترم می‌شمارند و مدارا در معیشت و میانه‌روی در مخارج را نصیب آنان می‌سازد، عیب‌هایشان را به آنان می‌نماید تا از آن‌ها بازگردند و اگر برای آنان غیر از این بخواهد، به خودشان واگذارشان می‌کند.”۵
همچنین آن حضرت فرمودند: هرکس سه چیز داشته باشد، همان دارد که آل داود داشتند: اعتدال به هنگام خشم و رضا و میانه‌روی هنگام نیاز و بی‌نیازی و ترس از خدا در پنهان و آشکار.۶
۴ – سفارش پیامبر به اعتدال
متاسفانه بیشتر انسان‌ها و بسیاری از جوامع، در طول حیات خود فاقد این اصل (میانه‌روی) بوده و هستند، از این رو یا به دامن افراط افتاده یا در دام تفریط غلطیده، از مسیر صحیح و طریق کمال و هدایت خارج شده‌اند. اساساً ریشه بسیاری از انحرافات فردی و اجتماعی را می‌توان در عدم رعایت اصل اعتدال جست؛ چه مشکلاتی که انسان در رابطه با خود پیدا می‌کند و نمی‌تواند آن‌ها را حل کند و چه مشکلاتی که در خانواده و روابط خانوادگی پیدا می‌شود و چه مشکلاتی که در جوامع به سبب عدم رعایت این اصل ظهور و بروز دارد. اصولاً شأن عقل اعتدال است و شأن جهل عدم اعتدال. یعنی انسان عاقل انسانی معتدل است و انسان جاهل انسانی غیر معتدل.۷
در روایتی آن حضرت مؤمنین را از این‌که به طور کامل به دنیا گرایش یابند ـ هم‌چنان که یهود چنین‌‌اند ـ و از این‌که دنیا را رها کرده و به رهبانیت رو آورند ـ هم‌چنان که برخی از نصاری چنین کاری را مرتکب می‌شوند ـ نهی کرده است.۸
در عین حال فرمودند: در طلب روزی، میانه‌روی کنید؛ چرا که هرکس به آن‌چه برایش آفریده شده، دست می‌یابد.۹
همچنین آن حضرت فرمودند: هرکه در زندگی میانه‌روی کند خدا او را روزی می‌بخشد، و هرکه اسراف کند خدا او را محروم می‌سازد.۱۰و۱۱
۵ – میانه روی در عبادت
آن حضرت پیرامون عبادت پرودگار به علی (علیه‌السّلام) می‌فرمودند:
ای علی!. .. عبادت پروردگارت را مبغوض خویشتن قرار مده، زیاده‌رو نه پسی باقی گذاشته و نه به پیش رفته است! پس چون کسی عمل کن که امیدوار است که در پیری بمیرد و پروا کن چون کسی که می‌ترسد فردا بمیرد.۱۲
همچنین از انس نقل شده است که گفت: «پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وارد مسجد شد و ناگهان دید که ریسمانی بین دو ستون مسجد بسته شده است و فرمود: «این ریسمان چیست؟» عرض کردند: این ریسمان مال فلانی است، چون ناتوان می‌شود، خود را به آن آویزان می‌کند. آن‌گاه پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «آن را باز کنید! هریک از شما باید تا زمانی نماز گزارد که با نشاط است، چون خسته شد، باید بخوابد».۱۳
همچنین آن حضرت پیرامون کیفیت نماز امام جماعت نیز فرمودند:
«هر گاه کسی از شما با مردم نماز گزارد، باید[نماز را] کوتاه بخواند، چون که در میان آن‌ها ناتوان، بیمار و کهن سال است و هرگاه کسی از شما به تنهایی نماز می‌خواند، می‌تواند هرچه می‌خواهد، نماز را طولانی بگزارد».۱۴
در جای دیگری رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این زمینه فرمود: «خداوند مرا رساننده امر و نهی برانگیخته است و مرا مشکل آفرین نفرستاده است».۱۵
از ابی عبداللَّه جابر بن سمره نیز روایت شده است که گفت: چون با پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نماز می‌گزاردم، هم نمازهایش میانه بودند و هم سخنرانی‌اش».۱۶
البته در این زمینه خداوند هم رسولش را در عبادت امر به اعتدال می‌کند.۱۷
۶ – میانه‌روی در زندگی و لوازم آن
آن حضرت فرمودند: میانه‌روی (در زندگی و لوازم آن) آسان‌تر از مشقت و رنج بردن (در تحصیل بیشتر برای زندگی بهتر) است.۱۸
هم‌چنان که امروزه مرسوم است که برخی بیشتر کار می‌کنند که راحت‌تر باشند و وسایل بیشتری را در اختیار داشته باشند!
۷ – اثرات میانه‌روی
میانه‌روی اثرات مثبتی در زندگی انسان به جای می‌گذارد که برخی از آن‌ها در دنیا و برخی در آخرت بروز می‌کند که در زیر به بخشی از این موارد اشاره می‌کنم:
۷.۱ – اثر آخرتی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سفارش به امام علی (علیه‌السّلام) فرمودند: ای علی! سه چیز، درجه است و سه چیز، کفّاره و سه چیز، هلاکت بار و سه چیز، نجات بخش… و آن نجات بخش‌ها، عبارت‌‌اند از: ترس از خدا در آشکار و نهان، میانه‌روی در توانگری و تهی‌دستی، و حق‌گویی در خشم و خشنودی.۱۹
۷.۲ – اثر دنیایی
سخن مشهور رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این باره کاملاً گویاست که:
” کاد الفقر ان یکون کفرا”۲۰،۲۱و۲۲ “نزدیک است کار فقر به کفر (منجر) شود”
این امر نزد پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از چنان اهمیتی برخوردار بود که در آخرین خطبه‌ای که برای مردم خواند، زمامداران پس از خود را درباره آن هشدار داد.۲۳
۸ – میانه‌روی در دوستی و دشمنی
انسان‌های ناپخته فکر، نه تنها در دوستی افراط کننده‌اند؛ بلکه آن هنگام که دوستی‌شان با کسی گسسته می‌شود در اظهار مخالفت و دشمنی افراط می‌کنند و در این راه به کارهای تند دست می‌زنند. انسان عاقل و معتدل کسی است که نه تنها در رفاقت و دوستی بی‌اندازه اعتماد نمی‌کند؛ بلکه در ایّام جدایی و دلتنگی هرگز در اظهار گله و شکایت از رفیق دیروز خود تندروی نمی‌کند و با اعمال ناپخته و افراطی راه رفاقت مجدّد را نمی‌بندد و کاملاً مسدود نمی‌سازد. نتیجه محبت افراطی، پشیمانی و حاصل دشمنی افراطی شرمندگی است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در این باره چنین توصیه کرده‌اند:
دوست خود را دوست بدار از سر اعتدال (او را بر همه اسرار آگاه مساز)، شاید روزی از روزها دشمنت شود [و پشیمان شوی] و دشمنت را دشمن دار از روی میانه‌روی (پرده‌دری مکن)، شاید روزی از روزها دوستت شود [وشرمنده او شوی.]۲۴
پانویس
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۱، ص۴۳۳
- مجتبوی، جلال الدین، علم اخلاق اسلامی (ترجمه جامع السعادات)، ج۱، ص۱۰۶
- همان، ص۶۴.۴
- نراقی، ملا محمد مهدی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۲۳
- پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحه، ص۱۸۱
- همان، ص۴۱۸
- دلشاد تهرانی، مصطفی، سیره نبوی «منطق عملی»، ج۱، ص۱۶۴
- ماوردی، ابو الحسن، اعلام النبوه، ص۲۲۹
- محمدی ری شهری، محمد، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۱۳، ص۳۵۳
- اخوان حکیمی، احمد آرام، الحیاه، ج۲، ص۳۵۲
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۴، ص۱۵۲
- محمدی ری شهری، محمد، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۱۳ ص۱۷۱
- همان، ص۵۷۹
- همان
- همان
- همان، ص۵۸۱
- مزمل/سوره۷۳، آیه۱
- محمد دیلمی، ابی الحسن، رسولی محلاتی، هاشم، ترجمه ارشاد القلوب دیلمی، ج۱، ص۲۹۹
- محمدی ری شهری، محمد، حکمت نامه پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ج۱۴، ص۳۹۱
- لسان الملک سپهر، محمد تقی، ناسخ التواریخ زندگانی پیامبر، ج۴، ص۲۲۶۶
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۲۷، ص۲۴۷
- شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، ص۱۰۹
- دلشاد تهرانی، مصطفی، سیره نبوی «منطق عملی»، ج۱، ص۱۸۹
- همان، ص۱۸۱