کارکرد مسجد در حکومت نبوى

کارکرد مسجد در حکومت نبوى

نویسنده: حسین جوان آراسته

منبع: حکومت اسلامی ۱۳۸۶ شماره ۴۳

چکیده

این مقاله با اشاره به تفاوت مساجد با سایر معابد در اسلام و با استناد به منابع تاریخى جایگاه مسجد در حکومت نبوى را به اختصار مورد بررسى قرارداده و با شمارش کارکردهایى چون : پایگاه عبودیت، بندگى و وارستگى، کانون فعالیت‌هاى علمى و فرهنگى، مرکز تصمیم گیری‌هاى سیاسى و حکومتى، دادگسترى و مرجع حلّ و فصل دعاوى، مقرّ فرماندهى و بسیج نیروهاى نظامى، ارائه خدمات پزشکى، مرکز اطلاع رسانى، مرکز حل مشکلات اجتماعى، به نتیجه گیرى پرداخته است. لزوم بهره‌گیرى از ظرفیت بالاى مسجد و حفظ پایگاه مردمى آن، لزوم ارائه طرحى جامع جهت تأسیس، تجهیز و بهینه سازى کارکردهاى مساجد، ضرورت پرهیز از آن دسته از فعالیت‌هایى که دافعه داشته و موجب گریز مردم از مساجد مى‌شود و عینیت یافتن همراهى دیانت و سیاست در مساجد در حکومت نبوى ازجمله نتایجى است که بدان‌ها اشارت رفته است.

متن

«الذین ان مکنّاهم فى الاءرض أقاموا الصّلاه و آتوا الزکاه و أمروابالمعروف و نهوا عن المنکر و لله عاقبه الاءمور؛
[یاوران خدا] آنانند که وقتى آنان را در زمین قدرت مى‌بخشیم، نماز به پا داشته، زکات مى‌پردازند، امر به معروف و نهى از منکرمى‌کنند و پایان امور به دست خداوند است».
۱. تا آن‌جا که تاریخ بشر به یاد دارد، در همهء ادیان و مذاهب و میان تمامى اقوام و ملت ها, مراکزى خاص با عنوان «معبد» وجود داشته است و این مراکز شاهد حضور و تجمع مردم به مناسبت هاى مختلف و در زمان هاى خاص بوده اند. این واقعیت تاریخى بیانگر یک حقیقت انکارناپذیر است که احساس نیاز به پرستش و ضرورت برقرارى پیوند و رابطه میان آدمى با خالق خویش , امرى فطرى است که در نوع بشر ـ و البته با شدت و ضعف ـ وجود داشته و خواهدداشت . رابطه میان خالق و مخلوق , رابطهء عبودیت و بندگى است و درسایهء همین بندگى , زندگى معنا و مفهوم خاص مى یابد.
۲. مسجد اسم مکان از فعل سَجد ـ یسجد و به معناى محل سجده و عبادت است . گرچه ادیان و مذاهب و یا اقوام مختلف , هر یک براى خویش معبدى با نامهاى گوناگون داشته اند, اما اسلام «معبد» خویش را «مسجد» نام نهاده است ; نامى که یادآور اوج کرنش , خضوع وبندگى است و به همین جهت است که «مسجد» و «نماز» همزاد هم وهماره تداعى کنندهء یکدیگر بوده اند; زیرا از میان عبادات , عبادتى چون نماز است که در آن آدمى به سجده مى رود و در برابر عظمت معبود و مسجود سر بر خاک مى ساید و بندگى خویش را به نمایش مى گذارد.
۳. از آن جا که هدف از تأسیس مسجد و پایه گذارى این پایگاه دینى , عبادت است , به این نکته نیز باید توجه کرد که در فرهنگ اسلامى , تمامى فعالیت هاى انسان در وضعیت خاص مى تواند رنگ
[۱] حج: ۴۱
   
|۱۴۰|
یکى از موفقیت هاى شگفت انگیز پیامبر را باید در پیوند «مسجد و مردم» و یا به تعبیرى پیوند «دین و دنیا» از طریق «مسجد» جست و جو کرد.
   
عبادى به خود بگیرد. در این صورت , اعمالِ به ظاهر مادى و دنیایى ,در واقع معنوى و اخروى هستند. تربیت دینى در صدد است تا از این ظرفیت و قابلیت , که در همهء انسان ها وجود دارد, استفاده نماید.انسانِ تربیت یافته در این مکتب , مى تواند به درجاتى نایل گردد که همهء زندگى او الهى و عبادى شود; (قل ان صلاتى و نسکى و محیاى ومماتى لله رب العالمین ).[۱]
بدین ترتیب , «عبادت» در فرهنگ دینى , به «عبادت خاص» و«عبادت عام» تقسیم مى شود و اگر «مسجد» محل عبادت است ,شایستهء انجام هر دو دسته از عبادات خواهد بود.
۴. به این نکته کمتر توجه شده است که چرا خانهء پیامبر و مسجد اودر کنار یکدیگر قرار گرفتند؟ پیامبر واسطهء میان خدا و خلق است رابطه اى با خدا و پیوندى با مردم دارد. به گواهى و شهادت تاریخ ,پیامبر در برقرارى هر دو ارتباط (ارتباط با خدا و ارتباط با مردم ) از«مسجد» بهره مى گرفته و چه بسا رمز تقارن خانهء او با مسجد همین بوده است ; پیوندى ناگسستنى و دائمى با خداوند و مردم , از پایگاهى به نام مسجد.
بدین ترتیب «مسجد» صرفاً محلى براى ارتباط با خدا نبود.ارتباط با جامعه و امت نیز در دستور کار قرار مى گرفت و میان «مسجد» و «اجتماع» و امور مربوط به آن پیوندى همیشگى برقراربود. یکى از موفقیت هاى شگفت انگیز پیامبر را باید در همین پیوند«مسجد و مردم» و یا به تعبیرى پیوند «دین و دنیا» از طریق «مسجد»جست و جو کرد.
۵. «مسجد» و «اذان» این شعار زیباى اسلام , همزاد با هم بوده اند.مقایسه میان این شعار با آنچه در ادیان دیگر بوده است نیز قابل توجه و تأمل است . نواختن ناقوس در کلیسا, شیپور یهودیان و یا استفاده ازبوق , طبل و مانند آن ها براى اطلاع رسانى که فقط بانگ و صدایند و
[۱] انعام: ۱۶۲
|۱۴۱|
خالى از هرگونه محتوایى مى باشند, کجا و بانگ روحبخش اذان کجا! یک جا فقط صدا و یک جا صداى همراه با بالاترین محتوا. «اذان» شعارى که همه روز از مأذنه هاى مساجد طنین افکن مى شود با اعلام و اعتراف به بزرگى خداوند آغاز و با شهادت به یگانگى او پایان مى پذیرد. آن زمان که این آواى تکبیر در فضاى زندگى پخش مى گردد, بانگ آزادى و آزادگى , همهء خدایانِ دروغین را به مبارزه دعوت مى کند و بر هر مسلمانى راه مى نمایاند و بى جهت نیست که این شعار, اولین درس توحیدى است که گوش نوزاد مسلمان با آن آشنامى گردد.
۶. با توجه به آنچه گفته شد, «نقش مسجد» در اسلام بسیار متمایز از معابد ادیان دیگر بوده و به عنوان پایگاهى که کارکردهاى متعدد و متنوع داشته مورد توجه قرار گرفته است . این نوشتار به اختصار این کارکردها را با تمرکز بر حکومت نبوى بررسى خواهد کرد.
۷. تذکر این نکته نیز لازم است که امروزه با وجود تحولات شگرفى که در زندگى انسان رخ داده است و پیچیدگى حاکم بر مناسبات اجتماعى و روابط انسان ها و کارویژه هاى مربوط به دولت , هرگز نمى توان انتظار داشت که همهء کارکردهاى مساجد در صدر اسلام , تحقق یابد. آنچه حایز اهمیت است , انتقال فرهنگ حاکم بر مساجد به ساختارهاى اجتماعى و سیاسى است , تا از رهگذر آن , جهت گیرى همه فعالیت هاى جامعه , جهت گیرى الهى و دینى باشد.
کارکردها
۱. پایگاه عبودیت , بندگى و وارستگى : اولین اقدام پیامبر خدا(ص) پس از ورود به مدینه , ساختن مسجد قُبا بود; مسجدى که قرآن از آن این گونه تعبیر مى کند:
(… لمسجد أسس على التقوى من أول یوم أحق أن تقوم فیه , فیه رجال یحبون ان یتطهروا و الله یحب المطهّرین )
«مسجدى که از روز نخست , بنیان آن بر پرهیزگارى نهاده شده , براى نمازگزارى شایسته تر است . در آن مسجد مردانى هستند که دوستدار پاکیزگى و وارستگى اند و خداوند پاکیزگان را دوست مى دارد.»
امام باقر(ع) مى گوید:[۱] توبه: ۱۰۸|۱۴۲|
«پیامبر خدا از جبرئیل پرسید محبوب ترین مکان نزد خداوند کجاست و او پاسخ داد:
مساجد و افزود: محبوب ترین اهل مسجد کسانى هستند که پیش از دیگران به مسجد وارد و پس از دیگران از آن خارج شوند.»[۱]
تأکید فراوانى که احادیث منقول از پیامبر خدا و امامان معصوم (ع) بر حضور در مساجد و اقامه نماز در آن داشته اند, نشان از میزان تأثیرگذارى این پایگاه است , تا جایى که حضرت برابر نقلى فرموده است :
«همسایه مسجد را نمازى جز در مسجد نیست .»[۲]
اهمیت این پایگاه بندگى در اسلام را مى توان از آنچه در منابع و روایات دینى آمده است دریافت . استحباب ساخت مسجد, استحباب تردد در مساجد, حریم قائل شدن براى مساجد, سرعت گرفتن براى ورود به مساجد, ملازمت بر طهارت , قرائت قرآن , خوشبو کردن و پوشیدن لباس هاى فاخر و تمیز در آن , تمیز نمودن مساجد, آرامش و وقار از یک طرف و نهى از خرید و فروش , ورود دیوانگان , خوردن , خوابیدن , نقش و نگار در مسجد ایجاد کردن و به امور دنیوى سرگرم شدن از طرف دیگر,
[۳] در راستاى زمینه سازى و فراهم آوردن مکان ویژه براى بندگى خالصانه و پاک شدن انسان ها است .
خداوند در آیاتى که به پیامبرش نازل کرده , مساجد را جایگاهى که یاد خدا در آن بسیار برده مى شود شمرده و این گونه هشدار داده است :
«ستمکارتر از کسى که نمى گذارد نام خداوند در مسجدهاى او برده شود و در تلاش براى ویرانى آن هاست , کیست ؟»[۴]
مسجد محلى براى پاک شدن و پاک زیستن است و از این روست که مؤمنان فرمان یافته اند تا در این مکان مقدس , در ظاهر و باطن , خود را بیارایند; (یا بنى آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد…)[۵]
[۱] عن أبى جعفر «قال: قال رسول الله لجبرئیل، یا جبرئیل، أى البقاع أحب الى الله عزوجل؟ قال: المساجد و أحب أهلها ألى الله أوّلهم دخولاً وآخرهم خروجاً منها» شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، ج‏۲، ص‏۵۵۴
[۲] «لاصلاه لجار المسجد إلا فی مسجده»، همان، ص‏۴۷۸
[۳] ر.ک.به: وسائل الشیعه، ج‏۲، ابواب احکام المساجد، صص‏۴۷۷-۵۱۸
[۴] «و من أظلم ممن منع مساجد الله أن یذکر فیها اسمه و سعى فى خرابها»، بقره: ۱۱۴
[۵] اعراف: ۳۱
|۱۴۳|
قداست مسجد ایجاب مى کند که افتخار تأسیس آن , به مؤمنان واقعى اختصاص یابد; (انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلاه و آتى الزکاه و لم یخش الاالله …)[۱]
«کسى مى تواند مساجد خداوند را آباد کند که به خداوند و روز واپسین ایمان آورد, نماز را بپا دارد, زکات بپردازد و جز از خداوند نهراسد.»
افتخار مؤمنان در آباد کردن مساجد در حالى است که در آیهء قبل , خداوند این امتیاز را از مشرکان سلب نموده و فرموده است : مشرکان حق ندارند در حالى که بر کفر خویش گواهى مى دهند, مساجد خداوند را آباد نمایند.
و این گونه است که مساجد نقش بسیار بزرگى در کنترل و کاهش جرایم داشته و دارند. پایگاهى که سنگ بناى آن , بر اساس تعهد, ایمان و تقوا نهاده مى شود, مى تواند در کمال سادگى و به دور از جاذبه هاى ظاهرى ِ, تحول آفرین و الهام بخش باشد و در تزکیه و وارستگى اهل ایمان , نقش بى بدیل خود را ایفا نماید.
جالب است بدانیم پیامبر خدا(ص) در حالى که در رأس حکومت قرار داشت , علاوه بر عبادت هاى همه روزهء خود در مسجد و ارتباط معنوى با خداوند, همه ساله در دههء سوم ماه مبارک رمضان به اعتکاف در مسجد مى پرداخت .
از امام صادق‏(ع) نقل شده است که وقتى دهه آخر ماه رمضان فرا مى رسید, پیامبر در مسجد معتکف مى شد و براى او خیمه اى از موى بافته شده قرار مى دادند.
[۲] این حال رهبرى است که در اوج قدرت و محبوبیت پیوند خویش را با پایگاه عبودیت هر چه مستحکم تر مى نماید و این همان اجابت دعوت قرآن است که (الذین ان مکناهم فى الارض أقاموا الصلاه و آتوا الزکاه و أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر).
آنان که پیامبر و حکومت نبوى را سرمشق خود قرار مى دهند, همواره باید در زندگى سیاسى خود, سهمى را براى حضور در مسجد و پالایش قلب و روح و الهام گیرى از فضاى معنوى آن قرار دهند. صاحبان قدرت در یک نظام اسلامى تنها در این صورت است که مى توانند خود را پاسدار ارزشهاى حکومت نبوى بدانند والا برخوردارى از قدرت از یک طرف و وسوسه هاى شیطانى از سوى دیگر آنان را از صداقت و طهارت و معنویت دور
[۱] توبه: ۱۸
[۲] وسائل الشیعه، ج‏۷، ص‏۳۹۱
|۱۴۴|
در حکومت نبوى , مسجد اصلى ترین و رسمى ترین مرکز علمى و آموزشى مسلمانان به حساب مى آمد.
   
خواهد نمود و آهسته آهسته از صف وارستگان و پاکدلان جداخواهد کرد. طمع قدرت و دستیابى به شهرت در صدر اسلام افرادى را تا بدان جا پیش برد که به فکر استفادهء ابزارى از مسجد افتادند.
مبارزهء پیامبر خدا(ص) با منافقان و تخریب بنایى که آن را مسجدنامیده بودند ـ که به مسجد ضرار معروف گردید ـ بدان جهت بود که سازندگان آن در صدد ایجاد پایگاهى براى ارضاى خواهش هاى نفسانى , زیان رساندن به مردم , اختلاف افکنى میان مؤمنان ومخفیگاهى براى جنگ کنندگان با خدا و رسول او بودند.
[۱]
۲. کانون فعالیت هاى علمى و فرهنگى : تأکید پیامبر(ص) برکسب علم و لزوم فراگیرى آن براى هر مرد و زن مسلمان , مساجد رابه کانون هاى ارزشمند علمى و فرهنگى تبدیل نمود. پیامبر که مأموربه تلاوت قرآن و تعلیم کتاب و حکمت به مؤمنان بود (و یعلمهم الکتاب و الحکمه),[۲] مسجد را محل آموزش قرآن , تلاوت و حفظ آنقرارداد و خطابه ها و موعظه هاى خویش را, که تماماً درس زندگى بود, در آن جا ایراد کرد. بدین سان «مسجد» از نخستین روزهاى تشکیل خود, رابطهء تنگاتنگى با تعلیم و تربیت و آموزش پیدا کرد. درحکومت نبوى , مسجد اصلى ترین و رسمى ترین مرکز علمى وآموزشى مسلمانان به حساب مى آمد و اساساً نگاهى به تاریخ اسلام نشان مى دهد که ریشهء اصلى آنچه که بعداً به نام دارالعلم ها, مدارس ومراکز علمى معروف گردیدند را باید در مساجد جست وجو کرد.معارف اسلامى و آموزه هاى دینى در مسجد به مردم عرضه مى شد.
پیامبر خدا روزى وارد مسجد شد و دو گروه از افراد را مشاهده کرد; گروهى که به ذکر و عبادت مى پرداختند و گروهى که سرگرم تعلیم و تعلم بودند. در این هنگام فرمود: هر دو گروه نیک کردارند امامن براى تعلیم فرستاده شده ام و خود در میان جمعى که مشغول تعلیم
[۱] توبه: ۱۰۷
‏[۲] بقره: ۱۲۹ و ۱۵۱؛ آل عمران: ۱۶۴ و جمعه: ۲
|۱۴۵|
و تعلم بودند, قرار گرفت .
امروزه با وجود تحولات فراوان ایجاد شده در مراکز علمى و گستردگى آنها, بسیارى از حوزه هاى علمى دینى و حلقات درسى , در مساجد تشکیل مى گردند و این کارکرد مسجد هنوز به قوت خود باقى است .
بسیارى از مساجد در طول تاریخ اسلام , برخوردار از کتابخانه ى مجهز و منابع غنى بوده اند تا جویندگان علم و دانش بتوانند در یک فضاى معنوى به تحقیق و پژوهش بپردازند. در دوران سخت مکه و فشار و اختناق حاکم بر آن , پیامبر, تعلیم و تربیت اصحاب خویش را در منازل یا منزل ارقم بن أبى ارقم , در کنار کوه صفا انجام مى داد, چون زمینه اى براى انجام این امور در مسجد الحرام نبود. اما پس از هجرت به مدینه , خانهء خود را کنار مسجد بنا نهاد و به هنگام نزول وحى در خانه یا مسجد, آیات قرآن را در مسجد بر اصحاب خویش تلاوت مى کرد و وظیفهء خطیر (یتلوا علیهم آیاتهِ و یزکیهم و یعلمهم الکتابَ و الحکمه) را در آن جا به انجام مى رساند.
ایفاى چنین نقشى در مساجد, پس از رحلت پیامبر ادامه یافت . به جرأت مى توان ادعا کرد که بخش بزرگى از اطلاعات مذهبى و دینى مردم و آنچه که مربوط به زندگى پیشوایان دینى , سیرهء ائمه اطهار و مبارزات آنان مى شود, مرهون مساجد است .
۳. مرکز تصمیم گیرى هاى سیاسى و حکومتى : بى تردید هستهء اولیهء حکومت نبوى در مسجد پى ریزى شد. پیامبر خدا به هنگام مهاجرت از مکه به مدینه , مسجد قبا را بنا نهاد, بسیارى از تصمیم گیرى هاى مهم سیاسى و اجتماعى در زمان پیامبر(ص) در مسجد صورت مى گرفت . اساساً مردم براى انجام هر امرى , در مسجد گرد هم جمع مى شدند و مرکز دیگرى را نمى شناختند. پیامبر خدا(ص) با سوق دادن امور به سمت مساجد, ظرفیت بالاى این مرکز دینى را به مردم نشان مى داد و بر تک بعدى بودن دین اسلام عملاً خط بطلان مى کشید. پذیرش هیأت هاى نمایندگى و سران اقوام مختلف و فرستادگان قبایل در مسجد انجام مى گرفت . پیامبر خدا کنار یکى از ستون هاى مسجد که به «استوانه الوفود» معروف بوده و هست , مى نشست و آنان را به حضور مى پذیرفت و نسبت به امور مختلف با آنان گفتگو مى کرد. این امر از چشم نویسندگان غیراسلامى نیز دور نمانده است . سر توماس آرنولدمى نویسد:
«مسجد تنها یک عبادتگاه نبود بلکه مرکزى براى حیات سیاسى ـ اجتماعى بوده
|۱۴۶|
است . پیامبر سفیران را در مسجد به حضور مى پذیرفت , شؤون دولت را از مسجد اداره مى کرد و براى مردم در امور سیاسى و دینى , از فراز منبر پیام مى فرستاد.»
[۱]
گوستاولوبون بر این کارکرد مسجد این گونه تأکید مى ورزد:
«مهم ترین مرکز زندگى واقعى براى اعراب «مسجد» است ; زیرا اعراب مسجد را مرکز اجتماع , عبادت , تعلیم و تربیت و گاهى مسکن خویش قرار مى دهند و چنان نیست که مانند کلیساهاى نصارا فقط مرکز عبادت باشد.»
[۲]
«عموماً در اطراف مساجد, حمّام , مسافرخانه , اصطبل , بیمارستان , مدرسه و غیره بنا کرده اند و از همین جا مى توان توأم بودن زندگى اجتماعى مسلمانان را با زندگى دینى آنان به دست آورد.»
[۳]
در عصر رسول خدا, دور تا دور مسجد را خانه هاى اصحاب پیامبر احاطه کرده بود و این امر به خوبى نمایانگر محوریت و مرکزیت «مسجد» بود.
امام خمینى‏ (قدس سره) با توجه به همین کارکرد مسجد در صدر اسلام بود که هشدار مى داد:
«مسجد مرکز سیاست اسلام بوده است … مطالب مربوط به جنگ ها, مربوط به سیاست مدن … شالوده اش در مسجد ریخته مى شد. در زمان رسول خدا و در زمان دیگران و در زمان حضرت امیر…»
[۴]
«مسجد محل این بود که مسائل سیاسى در آن مطرح بشود, مع الاءسف مساجد را ما کارى کردیم که به کلى از مصالح مسلمین دور باشد.»[۵]
«سعى کنید مساجد ما به حال مساجد صدر اسلام برگردد و توجه داشته باشید که عزلت و کناره گیرى در اسلام نیست , همیشه صدر اسلام مسجد مرکز حرکات و جنبش بوده است .»
[۶]
[۱] جایگاه مسجد در فرهنگ اسلامى، ص‏۱۳۱ به نقل از دکتر حسن ابراهیم حسن
[۲] تمدن اسلام و عرب، ترجمه: سیدهاشم حسینى، (کتابفروشى اسلامیه)، ص‏۵۳۱
[۳] همان، ص‏۵۳۲
[۴] صحیفه نور، ج‏۲، ص‏۳۱-۳۲
[۵] همان، ج‏۱۸، ص‏۲۷۶
[۶] همان، ج‏۱۷، ص‏۵۴
|۱۴۷|
۴. دادگسترى و مرجع حل و فصل دعاوى : پیامبر خدا(ص) در دوران حکومت خود در مدینه , مسجد را محل قضاوت خویش قرار داده بود. صاحب مفتاح الکرامه به نقل از «سرائر»مى نویسد:
«لاخلاف ان النبى کان یقضى فى المسجد… و کذل کان أمیرالمؤمنین (ع) یقضى بالکوفه فى الجامع و «دکّه القضاء» معروفه الى یومنا هذا;
بحثى نیست که پیامبر در مسجد قضاوت مى کرد و امیرمؤمنان (ع) نیز در مسجد جامع کوفه به قضاوت مى پرداخت و «دکه القضاء» آن حضرت که محل قضاوتش بود, تا به امروز معروف است .»
[۱]
۵. مقر فرماندهى و بسیج نیروهاى نظامى : پیامبر اعظم (ص) در بسیارى از موارد مشاوره هاى مربوط به جنگ را در مسجد انجام مى داد. سپاهیان اسلام نیز به هنگام اعزام براى غزوات و سریّه ها در مسجد تجمع مى کردند. برابر گزارش «واقدى» بسیج سپاه اسلام براى جنگ احد, هنگامى بود که پیامبر نماز عصر را در مسجد خواند و مردم مسلّح در میان حجره و منبر پیامبر خدا(ص) آماده براى اعزام به جنگ بودند.
[۲]
فرداى روزى که مسلمانان در جنگ احد شکست خوردند, پیامبر با این که خود و بسیارى از سپاهیانش مجروح بودند, تصمیم گرفت دشمن را تعقیب کند; واقعه اى که در تاریخ به جنگ «حمراء الأسد» معروف شده است ;
«حضرت پس از ورود به مسجد ۴ رکعت نمازگزارد, مردم همه جمع شده بودند, پیامبر فرمود: اسبش را بر در مسجد حاضر کنند و در حالى که بواسطه پوشیدن زره جز چشمانش دیده نمى شد به سوى دشمن حرکت کرد.»
[۳]
گفته اند که در جنگ بدر, پیامبر خدا(ص) براى تصمیم گیرى مناسب , در یکى از مساجد اطراف مدینه به نام مسجد «عُرق الظُبیه» با اصحاب خویش به مشورت پرداخت , ساخت مسجد فتح در محل جنگ احزاب براى شکرگزارى از پیروزى مسلمانان بر کفار نیز مى تواند در همین راستا ارزیابى گردد;
[۱] مفتاح الکرامه، قطع رحلى قدیم، ج‏۲، ص‏۲۳۵
[۲] محمد بن عمر بن واقد، المغازى، (مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۹ ه’.ق)، ج‏۱، ص‏۲۱۳
[۳] همان، ص‏۳۳۷
|۱۴۸|
«در صدر اسلام از همین مسجدها, جیش ها, ارتش ها راه مى افتاد, مرکز تبلیغ احکام سیاسى و اسلامى بوده , هر وقت یک گرفتارى را طرح مى کردند, صدا مى کردند, الصلاه مع الجماعه, اجتماع مى کردند…»
[۱]
«هرگاه حادثه اى مهم رخ مى داد, مردم با شنیدن صداى الصلاه جماعه در مسجد گردهم جمع مى شدند و پیامبر براى آنان سخن مى گفت .»
[۲]
۶. ارائه خدمات پزشکى : احمد عیسى معتقد است نخستین بیمارستان در اسلام , همان خیمه اى بود که پیامبر به هنگام جنگ خندق براى درمان زخمیان در مسجد مدینه برپاکرد و زنى به نام «رفیده» را براى رسیدگى به حال مجروحان گماشت .
[۳]
۷. مرکز اطلاع رسانى : در صدر اسلام اخبار حوادث و رخدادهاى مهم , مخصوصاً تصمیم براى غزوات و جنگها در مسجد به مسلمانان اعلام مى گردید. مسلمانان با حضور در مساجد از امور جارى مطلع مى گردیدند. این نقش مسجد پس از حکومت نبوى نیز حفظگردید.
گفته اند که در دوران خلافت متوکل , روزى یکى از وابستگان به حکومت متعرض زن مسلمانى شد. به رغم استغاثهء آن زن , مردم از ترس , جرأت کمک و حمایت از او را نداشتند. پیرمرد مؤذنى که شاهد این صحنه بود, ناگهان به مسجد درآمد و با صداى بلند اذان نابهنگام گفت . متوکل با ناراحتى پیرمرد را احضار کرد که این چه وقت اذان گفتن است و او آنچه را اتفاق افتاده بود بیان کرد. خلیفه شخص جنایت کار را تحت تعقیب قرار داد و زن را از دست او رهانید.
«اعلامیه هاى حکومت در عصور اولیه , به درهاى مساجد به خصوص مساجد جامع نصب مى شد; چرا که تجمع مردم براى نماز و حضور در مراسم اجتماعى و دینى و سیاسى زیاد بود.»
[۴]
در دوران انقلاب اسلامى نیز اطلاع رسانى به مردم از طریق اعلامیه ها, سخنرانى ها, پخش نوار از مسجد و یا از طریق بلندگوى مساجد صورت مى پذیرفت و این همه , بیانگر
[۱] امام خمینى، صحیفه نور، ج‏۲، ص‏۹۸
[۲] ابن سعد، الطبقات الکبرى، ج‏۱، صص‏۲۴۷-۲۴۶
[۳] رضایى، على، جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامى، ص‏۸۸
[۴] طه الولى، المسجد فى الاسلام، (بیروت، دارالعلم للملایین)، ص‏۱۶۳
|۱۴۹|
جامعیت نقش مساجد در تاریخ اسلام بوده و هست . البته همان گونه که در مقدمهء بحث یادآور شدیم , امروز با وجود رسانه هایى که در گستره اى جهانى با سرعت و سهولت به امر اطلاع رسانى مشغول اند دیگر نمى توان به کارکرد و نقش مسجد در این زمینه بسنده کرد.
۸. مرکز حل مشکلات اجتماعى : در دوره حکومت نبوى و پس از آن , مساجد در حل و فصل مشکلات مردم , دستگیرى از محرومان , گرسنگان و نیازمندان , نقش مهمى را ایفا مى کردند و این نقش تا به امروز نیز کم و بیش باقى مانده است . سائلان و فقیران عموماً به هنگام نماز و حضور مردم در این پایگاه عبادى ـ سیاسى , امید به رفع گرفتارى خود داشتند.
امیرمؤمنان (ع) در مسجد, به هنگام رکوع انگشتر خویش را به فقیر داد و آیه شریفهء (إنما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاه و یؤتون الزکاه و هم راکعون )[۱] در همین ارتباط نازل گردید.
پیامبر خدا(ص) اصحاب صفّه را, که به شدت در تنگناى مالى قرار داشتند, در محلى به همین نام در مسجد سکنا داد و آنان را در هدایاى خود شریک مى نمود و به مردم نیز توصیه مى کرد به یارى آنان بشتابند.
نتیجه گیرى
با توجه به آن چه گفته آمد و با عنایت به تنوع نقش آفرینى هاى «مسجد» مى توان به نتایج زیر دست یافت :
۱. مساجد مردمى ترین پایگاه هاى اجتماعى اند و بر همین اساس مى توان با بهره گیرى بهینه از آن ها و حفظ مردمى بودن آن , از ظرفیت بالاى آنها استفادهء شایان نمود. برابر آمار, گفته مى شود در ایران اسلامى بیش از ۷۰هزار مسجد وجود دارد. کدام حزب و گروه سیاسى را مى توان یافت که چنین مجموعه اى را در اختیار داشته باشد. روحانیان و رهبران مذهبى به خوبى مى توانند با برنامه ریزى درست از این نعمت الهى در خدمت اهداف مقدس دینى و نظام اسلامى بهره بردارى کنند.
۲. مساجد به همه فعالیت ها جهت گیرى الهى مى بخشند. از آنجا که لازم است جوهره ء همهء فعالیت هاى مردم در جامعهء اسلامى , سمت و سوى الهى داشته باشد, مساجد با فضاى خاص حاکم بر آن ها به خوبى از عهدهء این مهم بر مى آیند. عبادت در معناى خاص خود, و نیز
[۱] مائده: ۵۵
|۱۵۰|
مساجد و نقش آفرینى هاى آن , بهترین دلیل بر جامعیت دین و ارتباط ناگسستنى آن با سیاست و حکومت اند.
   
تعلیم و تربیت , قضاوت و فصل خصومت , حل مشکلات مردم ,بسیج نیرو و… همه و همه رنگ عبادى به خود مى گیرند و در نتیجه انجام وظیفه در این امور با بالاترین انگیزه ها و کم ترین تخلفات همراه خواهد بود.
۳. مساجد و نقش آفرینى هاى آن , بهترین دلیل بر جامعیت دین وارتباط ناگسستنى آن با سیاست و حکومت اند. گذرى بر اقداماتى که پیامبر خدا(ص) در دورهء حکومت خود انجام داده و میزان بهره گیرى آن حضرت از «مسجد» در همین رابطه , هرگونه تردید در همراهى دین و سیاست را از بین مى برد. آنان که تصور کرده اند شأن نبوت پیامبر از شأن حکومتى او جدا بوده و وظایف نبوت او به هیچ وجه شامل امور حکومتى و سیاسى نمى شده است , کافى است نیم نگاهى به کارکردهاى مسجد در حکومت نبوى داشته باشند و به روشنى دریابند که آن چه حضرت در این پایگاه اسلام انجام مى داد, به نام دین و از موضع پیامبر همین دین بوده است . مکاتبات حضرت با سران کشورها و امپراتوران ایران و روم نیز از همین موضع صورت گرفته است و بى جهت نیست که در طلیعهء بسیارى از این نامه ها چنین آمده است : من محمد رسول الله الى …
[۱] باشد که این پایگاه با برکت اسلامى بیش از پیش جایگاه خویش راباز یابد.
«من تکلیفم را باید ادا کنم , به شما بگویم , شما دانشگاهى ها, شما دانشجوها, همه تان مساجد را بروید پر کنید, سنگر است این جا, سنگرها را باید پر کرد.»
[۲]
۴. کارکرد امروزهء مدارس و دانشگاه ها, ادارات , پادگان ها و مراکزنظامى , صداوسیما و مطبوعات که هر یک در جاى خود ضرورى است , به هیچ وجه نباید ضررى به جایگاه مسجد و کارکرد این نهاد
[۱] جهت آگاهى از این مکتوبات ر.ک.به: على احمدى میانجى، مکاتیب الرسول، ج‏۲
[۲] امام خمینى، صحیفه نور، ج‏۱۲، ص‏۳۹۳
|۱۵۱|
دینى وارد سازد بلکه چنین دستگاه ها و مراکزى مى توانند مساجد رادر مسیرى که داشته اند و اهدافى که در پى آنند, یارى رسانند. برهمین اساس برنامه ریزى رسانه ها, به خصوص رسانهء ملى (تلویزیون ) در مناسبت هاى مذهبى نباید به گونه اى صورت پذیرد که تأثیر منفى بر حضور مردم در مساجد داشته باشند. مساجد از دیربازدر مناسبت هاى مذهبى چه در جشن ها و چه در عزادارى ها با ارائه برنامه هاى سودمند با استقبال مردم مواجه مى شده و رونق وشکوفایى بیشترى داشته اند و امروزه با توجه به برنامه هاى صداوسیما که طبیعتاً پربارتر و از کیفیت بالاترى برخوردارند, این نقش آفرینى در معرض خطر قرار گرفته و مردم را به جاى حضور درمساجد, پاى برنامهء صداوسیما نشانده است . ضمن تأکید بر اهمیت چنین برنامه هاى سودمندى در صداوسیما, لازم است تلاش گردد,زمان ارائه این برنامه ها با توجه به برنامه هاى سنتى مساجد و زمان بندى آن ها, هماهنگ و تنظیم گردد تا امکان بهره گیرى جامع و فراگیربراى همگان وجود داشته باشد.
۵. تأسیس مساجد و تجهیز آن ها به آن چه که در نقش آفرینى آن هادر ابعاد گوناگون دخالت دارد, نیازمند ارائه الگویى جامع و مناسب است , الگویى که مساجد ما را هر چه بیشتر به مساجد صدر اسلام نزدیک تر نماید و ضمن پرهیز از دولتى کردن مساجد, طراحان این الگو قبل از هر اقدامى در سه محور زیر تأملى در خور نمایند:
الف . چگونه کارکردهاى مختلف و متنوع در صدر اسلام بامسجد پیوند خورد؟
ب . چرا و چگونه به تدریج میان مسجد و این کارکردهافاصله افتاد؟
ج . چگونه مى توان این فاصله را کم و بار دیگر آن پیوند رابرقرارکرد؟
۶. در حکومت نبوى , مسجد مایهء برکت و محل آسایش و آرامش    
|۱۵۲|
مؤمنان بود و چنین پایگاهى از چنان محوریتى برخوردار شده بود که علاوه بر شخص پیامبر, اصحاب او نیز منازل خویش را در گرداگردآن قرار داده بودند و این امر را مایهء امتیاز مى دانستند. آیا امروز نیزچنین است ؟ خانه هاى اطراف مساجد گران ترند یا ارزان تر؟برنامه هاى مساجد در اعیاد و وفیات , به ویژه در عزادارى ها وبالاخص در محرم و صفر ـ که جان عالمى به فداى سیدالشهداء ویاران او باد ـ آیا مایه آرامش یا سلب آرامش همسایگان است ؟سوگمندانه باید اعتراف کنیم که بسیارى از متولیان امور مساجد, باهمه صداقت و صفایى که دارند, مردم را از همسایگى نسبت به محلى که برابر برخى روایات محبوبترین و بهترین نقطه هر شهرى نزدخداوند است رانده اند.
۷. خاستگاه حکومت نبوى , «مسجد» بوده است . در هیچ سندتاریخى براى رسول خدا دارالاماره یا مقرّ حکومتى ذکر نشده است .انقلاب اسلامى مرهون همین مساجد بوده است و در آینده نیز محتاج آن خواهد بود. امام خمینى نیز پس از پیروزى انقلاب به پیروى ازپیامبر اعظم از حسینیّه محقر جماران به رهبرى جهان اسلام پرداخت و پیوند ناگسستنى انقلاب با مسجد را به نمایش گذاشت و این سنّت حسنه تا به ا مروز نیز تداوم یافته است دیدارهاى رهبر معظم انقلاب در حسینیه امام خمینى , حاوى این پیام است که انقلاب اسلامى همچنان در بستر اصیل خوی