بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
مهرورزی در سیره پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله)
نویسنده: محسن فتاحی اردکانی
منبع: معرفت ۱۳۸۵ شماره ۱۰۸
خداوند در قرآن خطاب به پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می‌فرماید: «وَلَوْ کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ»(آل عمران: ۱۵۹)؛ ای پیامبر! اگر سخت دل بودی مردم از گردت متفرّق می‌شدند.
برای شناخت مقام و منزلت پیامبر عظیم الشأن(صلی الله علیه وآله)، پیامبر مرسلی که امسال به نام مبارک او مزیّن شده، ابتدا باید از خالق او و از کتاب قرآن، که بر قلب او نازل شده است، بهره جست. خداوند در قرآن می فرماید: «لَقَدْ جَاءکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُم بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُوفٌ رَّحِیمٌ».(توبه: ۱۲۸) در این آیه، خداوند به مؤمنان دل سوزی و مهرورزی فوق العاده پیامبر نسبت به مسلمانان را گوشزد می‌کند. خداوند در این آیه با پنج صفت پیامبر را توصیف می‌کند که هریک از این اوصاف قطره‌ای از دریای بیکران فضایل و مکارم ایشان است. آن حضرت فضایل اخلاقی را، که در عصر جاهلی به فراموشی سپرده شده بود، طی ۲۳ سال رسالت خویش نهادینه کرد، خشونت‌ها و تبعیض‌ها و شکاف‌های طبقاتی و انحطاط اخلاقی را به فضایل اخلاقی و مهرورزی تبدیل کرد و مهرورزی پس از بعثت آن حضرت به اوج خود رسید.
ثمره عصر جاهلی چیزی نبود جز قتل و خون ریزی، شیوع خرافات، فساد اخلاقی، توحّش و بی رحمی و از همه زشت‌تر، زنده به گور کردن دختران که آیات قرآنی این عمل زشت را به شدت مذمّت می‌کند و در این باره می‌فرماید: «وَ إِذَا الْمَوْؤُودَهُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنب قُتِلَتْ»(تکویر: ۸ و ۹)؛ (روز قیامت) هنگامی که از دختر زنده به گور شده سؤال می‌شود که به چه گناهی کشته شده است. در چنین جامعه‌ای، پیامبر رحمت، پیامبری که به گفته قرآن رحمتی برای عالمیان است، ظهور کرد؛ چنان که خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ» (انبیاء: ۱۰۷) آن حضرت رحمت برای تمام اهل دنیاست؛ به خاطر آثار حسنه‌ای که از قیام او بر دعوت حقه‌اش مترتب است، و اگر وضع زندگی بشر آن روز را پیش از این‌که آن حضرت مبعوث شود در نظر بگیریم و با وضعی که پس از قیام او به خود گرفت مقایسه کنیم، این موضوع به خوبی روشن می گردد.۱
اخلاق عمومی عرب پیش از رسالت پیامبر رحمت(صلی الله علیه وآله):
به طور کلی، اعراب زمان جاهلیت به رغم داشتن پاره‌ای اوصاف پسندیده، یک سلسله اخلاق فاسد و کلمات رذیله نیز به تدریج، برای آنها به صورت اخلاق عمومی درآمده بود که جلوه هر کمالی را از بین برده بود و اگر روزنه‌ای از غیب باز نمی‌شد به طور مسلّم، طومار حیات انسانی آنها درهم پیچیده شده و در پرتگاه مخوف نیستی سرنگون می‌گردیدند.۲
حضرت علی(علیه السلام)گویاترین تصویر را از عصر جاهلیت پیش از بعثت پیامبر ترسیم کرده است: «خدا پیامبر اسلام را زمانی فرستاد که مردم در فتنه‌ها گرفتار شده، رشته‌های دین پاره شده و ستون‌های ایمان و یقین ناپایدار بود؛ در اصول دین اختلاف داشته و امور مردم پراکنده بود. راه رهایی دشوار و پناهگاهی وجود نداشت. چراغ هدایت بی نور و کوردلی همگان را فرا گرفته بود. خدای رحمان معصیت می‌شد و شیطان یاری می‌گردید. ایمان بدون یاور مانده و ستون‌های آن ویران گردیده و نشانه‌های آن انکار شده، راه‌های آن ویران و جاده‌های آن کهنه و فراموش گردیده بود.»۳
آری، در چنین جامعه ای بود که پیامبر رحمت و عطوفت ظهور کرد و با مهرورزی و دل سوزی فوق العاده خویش، رسالتی را که طی ۲۳ سال به دوش او نهاده شده بود، به پایان رسانید و جامعه‌ای را که در انحطاط کامل اخلاقی قرار گرفته بود و در توحّش و خشونت غرق گشته بود، به نور اسلام منوّر کرد.
مهرورزی؛ پایه و اساس دعوت اسلامی
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در طول ۲۳ سال تبلیغ اسلام، پایه دعوت اسلامی خویش را بر اساس اصل «مهرورزی» قرار داده بود. «در جریان فتح مکّه، وقتی رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)متوجّه شد سعدبن عباده، که پرچمدار بود، می‌گوید: «الْیَوْمَ یَوْمُ الْمَلْحَمَهِ الْیَوْمَ تُسْتَحَلّ الْحُرْمَهُ»؛ امروز روز جنگ و نبرد است. امروز روز از بین رفتن حرمت‌هاست، به حضرت علی(علیه السلام)فرمودند برود و پرچم را از دست سعدبن عباده بگیرد.۴
پس از فتح مکّه، وقتی بزرگان قریش وارد مسجدالحرام شدند، تصور می‌کردند پیامبر دستور قتل آنها را خواهد داد. اما پیامبر که وارد شدند و هر دو لنگه در کعبه را گرفتند، سپس فرمودند: «لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَ غَلَبَ الأَحْزابَ وَحْدَهُ» و بعد فرمودند: چه گمان می‌کنید و چه می‌گویید؟ سهیل بن عمرو گفت: گمان خوب می‌کنیم که تو برادر و پسر عموی کریمی هستی. بعد پیامبر فرمودند: من به شما همان چیزی را می‌گویم که برادرم یوسف گفت: «لاَ تَثْرَیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ»(یوسف: ۹۲)؛ امروز بر شما هیچ چیزی نیست. خداوند شما را می‌آمرزد که او ارحم الراحمین است. هر خون و مال و پیمانی که در جاهلیت بوده، در زیر پای من است، مگر خدمت خانه کعبه و سقایت حاجیان که آن دو به اهلشان برمی‌گردد.۵
در یکی از جنگ‌ها، به پیامبر(صلی الله علیه وآله) گفته شد که برای چه اینها را لعنت نمی‌کنید؟ پیامبر فرمودند: من به عنوان رحمت و هدایت کننده مبعوث شده‌ام و لعّان و لعنت کننده مبعوث نشده‌ام.۶حتی پیش از بعثت پیامبر عظیم الشأن(صلی الله علیه وآله)، در کتاب تورات، خداوند پیامبرش را این‌گونه توصیف می‌کند که او بدی را با بدی جواب نمی‌دهد، بلکه عفو می‌کند و با مهرورزی گذشت می‌کند.۷
نمونه‌هایی از مهرورزی پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله)
۱. خوش طبعی و مزاح با مردم
در حدیثی از پیامبر(صلی الله علیه وآله) است که می‌فرمایند: «انّی لامزح و لا اقولُ الّا حقّاً»۸ ؛ من مزاح و خوش طبعی می‌کنم، ولی جز حق نمی‌گویم.
روایت شده است که در یکی از اوقات، پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) خطاب به پیرزن کهن سالی فرمودند: پیر زنان به بهشت نمی‌روند! پیرزن گفت: چرا آنان به بهشت نمی‌روند؟ رسول خدا(صلی الله علیه وآله) فرمودند: مگر این آیه را تلاوت نکرده‌ای که می‌فرماید: «إِنَّا أَنشَأْنَاهُنَّ إِنشَاء فَجَعَلْنَاهُنَّ أَبْکَاراً»(واقعه: ۳۵ و ۳۶)؛ ما پیرزنان را آنچنان که خود می‌دانیم، در روز قیامت زنده می‌کنیم و آنها را به شکل دوشیزگان درمی‌آوریم.۹
یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) نقل می‌کند که روزی حضرت به من فرمودند: مزاح و شوخی کردن شما با یکدیگر چگونه است؟ من در جواب عرض کردم: کم است. فرمودند: چرا با یکدیگر مزاح نمی‌کنید؟ مزاح کردن از حُسن خلق است و به واسطه آن، برادر مسلمانت را خوش حال می‌سازی. سپس امام صادق(علیه السلام) فرمودند: سیره پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) این گونه بود که مزاح می‌کردند و با این کارشان می‌خواستند دیگران را خوشحال کنند.۱۰
۲. عفو و گذشت
روایت شده است: هنگامی که قریش آزار پیامبر(صلی الله علیه وآله) را به آخرین حد رساندند و هنگامی که آن حضرت به «ثقیف» پناهنده شدند و آن مردم نیز عده‌ای از سبک سران و اوباش خود را علیه ایشان شوراندند، جبرئیل بر ایشان نازل شد و گفت: خداوند حیله و نیرنگ قومت علیه تو و پاسخی را که به تو دادند، شنید و اینک به فرشته کوه‌ها فرمان داده است تا هرچه درباره آنان می‌خواهی به او فرمان دهی و او اجرا کند. در این هنگام، فرشته کوه‌ها به آن حضرت سلام کرد و ایشان را مخاطب خود قرار داد و گفت: مرا به آنچه خواهی فرمان ده که اگر خواهی دو کوه دو جانب مکّه را بر روی آنان بخوابانم. اما پیامبر بزرگوار و باگذشت(صلی الله علیه وآله) فرمودند: پروردگارا! قوم مرا بیامرز که آنان نادانند.
در نقل دیگری است که جبرئیل به پیامبر(صلی الله علیه وآله) گفت: خداوند به آسمان و زمین و کوه‌ها دستور داده است تا در فرمان تو باشند، اما پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمودند: عذاب را از امّت خود به تأخیر می‌افکنم تا شاید خداوند بر آنان توبه کند.۱۱
عایشه در وصف اخلاق رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می‌گوید: او نه بداخلاق بود و نه دشنام گو و نه پرخاشگر و غوغاگر؛ در کوچه و بازار، بدی را با بدی مقابله نمی‌کرد، بلکه عفو و گذشت داشت.۱۲
در جریان جنگ «احد»، دندان‌های جلوی دهان پیامبر شکست و صورتش شکاف برداشت. اصحاب آن بزرگوار بسیار ناراحت شدند و از آن حضرت خواستند که دشمن را نفرین کند. اما پیامبر(صلی الله علیه وآله) به آنها فرمودند: «انّی لم ابعث لعاناً و لکنّی بُعثتُ واعیاً و رحمهً»؛ من ناسزاگو مبعوث نشده‌ام، بلکه دعوت کننده و مایه رحمت برانگیخته شده‌ام، سپس به جای نفرین دعا کردند: «اللهمّ اهد قومی فانّهم لا یعلمون» و به روایت دیگری، عمربن خطّاب به پیامبر(صلی الله علیه وآله) عرض کرد: پدر و مادرم به فدایت! ای رسول خدا، نوح بر قوم خود نفرین کرد و گفت: «رَبِّ لَا تَذَرْ عَلَی الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّاراً»(نوح: ۲۶) اگر تو ما را نفرین کنی همه ما به هلاکت می‌رسیم. اینک ببین که بر پشت شما لطمه وارد شده و صورتت مجروح کشته و دندان‌هایت شکسته شده و در عین حال، به جای نفرین برای دشمن دعا می‌کنی و می‌گویی: خدایا! قوم مرا هدایت کن، زیرا ناآگاه هستند؟!۱۳
۳. مساوات
پیامبر و اوصیای ایشان راه و رسم مساوات را در روابط و مناسبات اجتماعی سخت پاس می‌داشتند. رفتار پیام آور هدایت و عدالت، و منطق عملی آن حضرت سراسر نشان از رعایت مساوات داشت؛ چنان که آن حضرت در نگاه کردن به اصحاب نیز آن را پاس می‌داشت. از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: «کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقْسِمُ لَحَظَاتِهِ بَیْنَ أَصْحَابِهِ یَنْظُرُ إِلَى ذَا وَ یَنْظُرُ إِلَى ذَا بِالسَّوِیَّهِ »۱۴؛ رسول خدا(صلی الله علیه وآله) این‌گونه بودند که نگاه‌هایشان را بین اصحاب تقسیم می‌کردند. به این شخص و آن شخص مساوی نگاه می‌کردند. مجلس ایشان چنان بود که هیچ تفاوتی میان او و اصحابش دیده نمی‌شد. از ابوذر نقل شده است: سیره پیامبر چنین بود که در حلقه‌ای میان اصحاب می‌نشستند، به گونه‌ای که اگر غریبی وارد مجلس می‌شد، نمی‌دانست رسول خدا(صلی الله علیه وآله) کدام است، تا این‌که سؤال می‌کرد.۱۵
اقبال لاهوری می‌گوید:
امتیازات نسب را پاک سوخت
آتشِ او این خس و خاشاک سوخت.۱۶
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) کسانی که خود را از طبقه برتر می‌دانستند و به نژاد و قوم و قبیله و پدران خود تفاخر می‌کردند با تندترین کلمات نکوهش کرده؛ چنان که فرموده است: «کُلُّکُمْ بَنُو آدَمَ، وَ آدَمُ خُلِقَ مِنْ تُراب، وَ لَیَنْتَهِیَنَّ قَوْمٌ یَفْخَرُونَ بِآبائِهِمْ اَوْ لِیَکُونَنَّ اَهْوَنَ عَلَى اللّهِ مِنَ الْجِعْلانِ»۱۷؛ همه شما فرزندان آدم هستید و آدم از خاک. باید قومی که به پدرانشان فخرفروشی می‌کنند بدین کار پایان بخشند مگر این‌که نزد خداوند پست‌تر و بی ارزش‌تر از سوسک فضله غلطان باشند.۱۸
۴. مشورت
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در حدیثی به حضرت علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «لا مُظاهَرَهَ أوثَقُ مِنَ المُشاوَرَهِ»۱۹؛ هیچ دستگیره و پشتیبانی محکم‌تر از مشورت نیست. پیامبر با این‌که هیچ نیازی به مشورت نداشتند، اما با این حال، مشورت می‌کردند. این کار حضرت به گفته استاد شهید مطهّری، دو دلیل داشت: یکی این‌که در دین پایه گذاری نکند که بعدها هرکس حاکم و رهبر شد، بگویند او فوق دیگران است و دیگر نیازی به مشورت ندارد. دیگر این‌که با این کار، پیامبر(صلی الله علیه وآله) به دیگران شخصیت و ارزش می‌دادند. نظر و فکر و تفکّر دیگران را محترم می‌شمردند؛ نمی‌گفتند: من پیامبر هستم و عقل کل، و تو هیچ نمی‌فهمی.
از برخی از اصحاب چنین نقل شده است که هیچ کس بیش از رسول خدا با اصحابش مشورت نمی‌کرد.۲۰ با این‌که اصحاب به آن حضرت ایمان داشتند و هر چه می‌گفت، می‌پذیرفتند، اما نمی‌خواستند سبکشان انفرادی باشد و در مسائل، تنها تصمیم بگیرند؛ زیرا کمترین ضرر این کار آن است که شخصیت اصحابشان مخدوش می‌شد؛ چنان که گویی آنها اساساً فکر ندارند و فقط او باید دستور بدهد و دیگران عمل کنند. و این لازمه‌اش آن است که بعدها هر کس دیگری هم که رهبر شود همین‌گونه عمل کند و بگوید: لازمه رهبر شدن این است که فکر و نظر بدهد و غیر رهبر فقط تبعیت کند. ولی پیغمبر در مقام نبوّت، چنین کاری نمی‌کردند، شورا تشکیل می‌دادند که چه کنیم.
برای نمونه، در بدر شورا تشکیل دادند. و در نتیجه در جنگ پیروز شدند. در احد هم شورا تشکیل دادند و با اصحاب مشورت کردند که دشمن تا نزدیک مدینه آمده است، چه مصلحت می‌دانید؟ از مدینه خارج شویم و در بیرون مدینه با آنها بجنگیم و یا در مدینه باشیم و وضع خودمان را داخل مستحکم کنیم؟ در این صورت، مدتی ما را محاصره می‌کند، اگر موفق نشد شکست خورده، برمی‌گردد. بسیاری از سال خوردگان و با تجربه‌ها تشخیصشان این بود که مصلحت این است که در مدینه بمانیم. اما جوان‌ها که بیشتر غرور داشتند، ناراحت شدند و گفتند: ما در مدینه بمانیم و بیایند ما را محاصره کنند؟! ما تن به چنین کاری نمی‌دهیم، می‌رویم بیرون شهر با آنها می‌جنگیم. تاریخ می‌نویسد: خود پیامبر مصلحت نمی‌دیدند که از مدینه خارج شوند، می‌گفت: اگر در مدینه بمانیم موفقیتمان بیشتر است؛ با سال خوردگان موافق بودند ولی چون دیدند اکثریت اصحاب، که جوان‌ها بودند، گفتند: نه از مدینه بیرون می‌رویم و در دامنه احد با دشمن می‌جنگیم، ایشان هم پس از اتمام جلسه، اسلحه برداشتند و از شهر بیرون آمدند و فرمودند: برویم بیرون. کسانی که این نظر را داده بودند، گفتند: یا رسول اللّه! چون شما از ما خواستید، ما نظرمان را دادیم، ولی در عین حال، تابع نظر شما هستیم؛ اگر مصلحت نمی‌دانید، برخلاف نظر خودمان در مدینه می‌مانیم، اما پیامبر(صلی الله علیه وآله)فرمودند: پیغمبر همین قدر که اسلحه پوشید و بیرون آمد، دیگر صلاح نیست اسلحه‌اش را کنار بگذارد. حال که بنا شد بیرون برویم، می رویم.۲۱
۵. تواضع
در روایتی از امام باقر(علیه السلام) است که فرمودند: فرشته‌ای نزد رسول خدا آمد و عرض کرد: اگر می‌خواهی بنده‌ای متواضع و رسول باش و اگر خواهی پادشاه و رسول باش. رسول خدا از راه مشورت به جبرئیل نگریست، او با دست اشاره کرد که افتادگی را اختیار کن و از این رو، رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) در جواب آن فرشته، فرمود: بندگی و تواضع را با رسالت اختیار کردم. جبرئیل هم در حالی که کلید خزانه‌های زمین را در دست داشت، گفت: اکنون هم از آنچه در نزد خدایت داری، چیزی کاسته نشد.۲۲
ابوهریره نیز روایت کرده است که با رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)به بازار رفتم، آن حضرت شلوارهایی خرید و به ترازودار فرمود: وزن کن و دقیق اندازه بگیر! در این میان، کاسب دست پیامبر را گرفت و بوسید، اما آن حضرت دست خود را کشید و فرمود: این کاری است که غیر اعراب با شاهان خود می‌کنند و من پادشاه نیستم، بلکه مردی از شمایم. وی آنگاه شلوارها را برداشت. من پیش رفتم تا آنها را بردارم، اما پیامبر فرمودند: صاحب هر چیزی سزاوارتر است که آن را بردارد.۲۳
۶.پرهیز از ارعاب و خشونت در تبلیغ اسلامی
پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) هیچ گاه از اصل ارعاب و خشونت در تبلیغ و دعوت اسلامی خویش استفاده نمی‌کردند، نه تنها از این دو اصل، بلکه از هیچ اصل نامشروع دیگری هم در راه رسیدن به هدف و عقیده خویش استفاده نمی کردند، حتی اگر زمینه‌ای هم برای این اصول نامشروع در پیشبرد دعوت اسلامی پیش می‌آمد، از آن جلوگیری می‌کردند و هرگز از این اصول استفاده نمی‌کردند؛ اصول نامشروعی که سلاطین و حکّام عالم کم و بیش از آنها در پیشبرد اهداف خودشان استفاده کردند.
دعوت نباید همراه با خشونت باشد و به عبارت دیگر، دعوت و تبلیغ نمی‌تواند همراه با اکراه و اجبار باشد. این نکته‌ای است که قرآن کریم هم به آن اشاره کرده است.۲۴ برخلاف دشمنان اسلام که امروز مدعی‌اند اسلام دین شمشیر است۲۵، قرآن کریم می‌فرماید: «ادْعُ إِلِی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ».(نحل: ۱۲۵) منطق قرآن منطق حکمت، برهان، استدلال، موعظه و سخن احسن است، نه جبر و تحکّم.
۷. حسن معاشرت با مردم
در احوالات پیامبر(صلی الله علیه وآله) است که مردی وارد مسجد شد، در حالی که رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)تنها در مسجد نشسته بودند، برخاستند و جا باز کردند و فرمودند: بفرمایید! آن مرد گفت: ای رسول خدا! مکان وسعت دارد. پیامبر فرمودند: حق مسلمان بر مسلمان این است که وقتی دید مسلمانی می خواهد بنشیند، برخیزد و متواضعانه او را احترام کند.۲۶
همچنین در حالات پیامبر وارد شده است که پیامبر با هیچ کس مصافحه نمی‌کرد، مگر این‌که آن شخص ابتدا دست خود را پس می‌کشید و با هیچ کس نمی‌نشست، مگر این‌که آن شخص اول بلند می‌شد.۲۷
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: رسول خدا اوقات خود را به طور عادلانه بین اصحاب خود تقسیم نموده بودند و به همه آنها به طور مساوی می‌نگریستند. آن حضرت هرگز پای خود را نزد اصحاب نمی‌گشودند و وقتی مردی با آن حضرت مصافحه می‌کرد، رسول خدا دستشان را نمی‌کشیدند تا آن مرد دستش را بکشد و حتی در این مورد، بعضی سماجت کردند که دست خود را در دست پیامبر نگه دارند تا پیامبر جلوتر دستش را بکشد، ولی توفیق نیافتند.۲۸
زیدبن ثابت در حالات پیامبر می‌گوید: هر گاه اصحاب با ایشان می‌نشستند، هرگاه حرف از آخرت می‌زدند، پیامبر هم اصحابشان را همراهی می‌کرد، و هرگاه سخن از دنیا بود، همراه اصحابشان بودند و همین طور در مورد صحبت کردن بر سر آب و نان.۲۹
وقتی درباره کسی از کاری که پیامبر(صلی الله علیه وآله) دوست نداشت به ایشان خبر می‌رسید، رودر روی او به وی تذکّر نمی‌دادند که کاری نامطلوب و ناپسند از نظر شرع انجام داده است، بلکه می‌فرمودند: چه خبر است مردمی را که چنین و چنان می‌کنند؟ پیامبر با این شیوه، آن کار ناپسند را محکوم و از آن نهی می‌کردند، بی آن‌که از فاعل آن نام ببرند.۳۰
انس، خادم رسول خدا، می‌گوید: وقتی آن حضرت به کسی رو می‌کردند، صورت خود را از او برنمی‌گرداندند تا آن‌که مخاطب، ایشان را ترک کند، و هرگاه کسی قصد داشت با آن حضرت رازی در میان نهد، سرخود را به سوی او خم می کردند و همچنان می‌ماندند تا وقتی که آن شخص از ایشان بخواهد که راست شود.۳۱
مهرورزی در مسائل شخصی و صلابت در مسائل اصولی
مهرورزی و ملایمت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در مسائل شخصی بود. در مسائلی که مربوط به شخص پیامبر بود، با گذشت و ملاطفت بودند. اگر بدی و ظلمی به شخص پیامبر می شد، با کمال بزرگواری می گذشتند; اما اگر نسبت به حرمت‌های الهی تعدّی و تجاوز می‌شد، با کمال صلابت و بدون ذرّه‌ای گذشت، احکام الهی را جاری می‌کردند. عایشه در وصف پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می‌گوید: هرگز ندیدم که رسول خدا مادام که چیزی از حرمت‌های الهی هتک نشده بود، به خاطر ستمی که به شخص او روا شده بود، در صدد احقاق حق برآیند؛ اما هرگاه به چیزی از حرمت های الهی تعدّی می شد، نسبت به آن خشمگین‌ترین افراد بود.۳۲
انس، خادم رسول خدا، می‌گوید: به خدایی که رسول اللّه را به حق مبعوث کرد! هیچ گاه نشد که مرا در کاری که کردم و ایشان را خوش نیامد [کاری که مربوط به شخص پیامبر بوده باشد] عتاب کرده باشند که چرا چنین کردی؛ نه تنها آن حضرت مرا مورد عتاب قرار نمی‌دادند، اگر هم زوجات او مرا ملامت می‌کردند، می‌فرمودند: متعرّضش نشوید، مقدّر چنین بوده است.۳۳
اوصیای پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) هم این‌گونه بودند که در مسائل اصولی، ذره‌ای کوتاه نمی‌آمدند. داستان حضرت علی(علیه السلام)و عقیل مشهور است، وقتی عقیل به خاطر فقر و تنگ دستی شدید، از برادرش حضرت علی(علیه السلام)کمک خواست، حضرت موافقت کردند که از سهم خود به عقیل بدهند، ولی عقیل سماجت کرد که از بیت المال مقداری بیشتر به او بپردازد. حضرت علی(علیه السلام) آهنی داغ گداختند و به دست عقیل نزدیک کردند. عقیل نابینا فریادی کشید و در این هنگام، حضرت علی(علیه السلام)به برادرشان گفتند: ای عقیل، گریه کنندگان بر تو بگریند! از حرارت آهنی می نالی که انسانی به بازیچه، آن را گرم ساخته است، اما مرا به آتش دوزخی می خوانی که خدای جبّارش با خشم خود آن را گداخته است؟! تو از حرارتی ناچیز می نالی و من از حرارت آتش الهی ننالم؟۳۴ سپس حضرت علی(علیه السلام)می فرمایند: به خدا سوگند! اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمان هاست به من بدهند تا خدا را نافرمانی کنم که ناروا پوست جوی را از مورچه ای بگیرم، چنین نخواهم کرد!۳۵
اما دیری نپایید که این مساوات‌ها و عدم تبعیض ها و عفو و گذشت‌ها، که در سایه مهرورزی پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) طی ۲۳ سال رسالت ایشان نهادینه شده بود، در عصر خلفا و بنی امیّه از میان رفت و طعم شیرین این مهرورزی به تلخی گرایید، که نمونه‌های بسیاری از آن در تاریخ ثبت شده است.
——————————————————————————–
پى نوشت ها
۱. سید محمّدحسین طباطبائى، المیزان، چ هشتم، قم، انتشارات اسلامى، ۱۳۷۵، ج ۱۴، ص ۴۶۷.
۲. جعفر سبحانى، فروغ ابدیت، چ ششم، قم، انتشارات اسلامى، ۱۳۷۰، ج ۱، ص ۱۸.
۳. محمّد دشتى، نهج البلاغه، چ سوم، لقمان،۱۳۸۵، خ۲، ص ۴۳.
۴. ابن هشام، السیره النبویّه، بیروت، دار احیاءالتراث العربى، ج ۴، ص ۴۹.
۵. محمّدباقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴، ج ۲۱، ص ۱۳۲.
۶و۷. مولى محسن فیض کاشانى، محجّه البیضاء، چ دوم، قم، انتشارات اسلامى، ج ۴، ص ۱۲۹ / ج ۴، ص ۱۳۰.
۸. رضى الدین طبرسى، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضى، ۱۴۱۲، ص ۲۱.
۹. سیدمرتضى حسینى فیروزآبادى، فضائل پنج تن در صحاح ستّه، انتشارات فیروزآبادى، ۱۳۷۴، ج ۱، ص ۲۳۲.
۱۰. رضى الدین طبرسى، پیشین، ص ۲۱.
۱۱و۱۲. محمّد ابوزهره، خاتم پیامبران، ترجمه حسین صابرى، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۳، ج ۱، ص ۳۶۴ / ۳۶۶.
۱۳. محمّد محمّدى اشتهاردى، سیماى پر فروغ محمّد، ترجمه کحل البصر اثر شیخ عبّاس قمى، چ دوم، قم، ناصر،۱۳۷۰، ص۱۴۴.
۱۴. محمّدبن یعقوب کلینى، الکافى، تهران، دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵، ج ۲، ص ۶۷۱.
۱۵. محمّدباقر مجلسى، پیشین، ج ۱۶، ص ۲۲۹.
۱۶. مصطفى دلشاد تهرانى، سیره نبوى، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ۱۳۸۵، دفتر دوم، ص ۴۹۱.
۱۷. محمّدبن احمد قرطبى، تفسیر قرطبى، بیروت، دار احیاءالتراث العربى، ج ۱۶، ص ۹۴ / عبدالرحمن بن محمّد، تفسیر ثعالبى،بیروت، داراحیاءالتراث العربى،۱۴۱۸،ج۵،ص ۲۷۷.
۱۸. مصطفى دلشاد تهرانى، پیشین، ص ۴۷۶.
۱۹. شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹، ج ۱۲، ص ۱۳.
۲۰. بیهقى، سنن کبرى، بیروت، دارالفکر، ج ۷، ص ۴۵ / محمّدبن ادریس شافعى، المسند، بیروت، دارالکتب العلمیه، ص ۲۷۷.
۲۱. مرتضى مطهّرى، سیرى در سیره نبوى، چ پانزدهم، قم، صدرا، ۱۳۷۵، ص ۵۶.
۲۲. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج ۶، ص ۴۴۱.
۲۳. محمّدابوزهره، پیشین، ج ۱۷ ص ۳۵۹ / طبرانى، المعجم الأوسط، از مصادر حدیث اهل سنّت، ج ۶، ص ۳۵۰.
۲۴. بقره: ۲۵۶.
۲۵. مرتضى مطهرى، پیشین، ص ۲۴۴ و ۲۴۵.
۲۶. محمّد محمّدى اشتهاردى، پیشین، ص ۱۶۶.
۲۷. ورّام بن ابى فراس، مجموعه ورّام،قم، مکتبه الفقیه، ج۱،ص۳۰.
۲۸. محمّد محمّدى اشتهاردى، پیشین، ص ۱۶۵.
۲۹. رضى الدین طبرسى، پیشین، ص ۲۱.
۳۰ و.۳۱. محمّد ابوزهره، پیشین، ج ۱، ص ۳۷۰ـ۳۷۱.
۳۲. محمّد محمّدى رى شهرى، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۷، ج ۷، ص ۳۳۷۸.
۳۳. سید محمّدحسین طباطبائى، پیشین، ج ۶، ص ۴۵۲ و ۴۵۳.
۳۴ و ۳۵. نهج البلاغه، ترجمه محمّد دشتى، خ ۲۲۴، ص ۴۶۱.