دلایل اعتبار سنت نبوی
منبع: حدیث نت
سوال:
به چه دلیل سنّت پیامبر اکرم(ص) معتبر است و باید به آن مراجعه کرد؟
پاسخ:
- رسالت پیامبر(ص)
اصلی‌ترین دلیل اعتبار سنّت و کلام نبوی برای مسلمانان، پذیرش رسالت ایشان است؛ زیرا مهم‌ترین سخن و ادّعای پیامبر خدا(ص)، ادعای پیامبری از جانب باری‌تعالی و نزول فرشته وحی بر ایشان است. پذیرش این جایگاه و منصب از جانب مسلمانان، مستلزم آن است که سخنان دیگر ایشان نیز معتبر شمرده شود. حتّی می‌توان گفت که پذیرش پیامبری رسول خدا(ص) و نپذیرفتن سخنان و افعال دیگر او، همچون اجتماع نقیضین خواهد بود که به لحاظ عقلی محال است.
این دلیل به عنوان دلیل عقلی مطرح می‌شود که دلیل نقلی نیز آن را اثبات می‌کند. از منظر قرآن، اوامر و نواهی پیامبر اکرم(ص)، مستند به وحی است و همانند آیات قرآن از اعتبار لازم بهره‌مند است.
- عصمت پیامبر(ص)
مسلمانان بر عصمت پیامبران، بویژه پیامبر خاتم(ص)، اتّفاق نظر دارند و استدلال‌های عقلی و نقلی بر آن اقامه کرده‌اند.
پذیرش عصمت پیامبر(ص)، به معنای آن است که سخنانش در باره معارف دینی، مطابق واقع بوده و معتبر و شایسته پیروی است و متعلَّق اوامر او، محبوب خدا و متعلِّق نواهی او، مبغوض شریعت و خدای متعال است.
همان‌گونه که سخن او در تبیین باورهای اعتقادی پذیرفتنی است، توصیه او به انجام دادن کارهای پسندیده و دوری گزیدن از کارهای ناشایست در حوزه احکام شرعی و اخلاق دینی نیز شایسته پیروی است.
با توجّه به دلایل اثبات عصمت، استدلال به عصمت برای اثبات حجّیت سنّت نبوی را می‌توان به عنوان دلیل مستقل عقلی یا دلیل غیرمستقل عقلی۱ مطرح ساخت.
- تأکید قرآن بر لزوم اطاعت از پیامبر(ص)
آموزه‌های قرآنی فراوانی در حجّیت و اعتبار سخن پیامبر(ص) و لزوم پیروی از ایشان، وجود دارند. امر و توصیه به اطاعت از پیامبر(ص)، همگون شمردن اطاعت از خدا و پیامبر(ص)، هدایت‌گری تعلیمات پیامبر(ص)، پرهیز از پیروی نکردن از ایشان و…، مورد تأکید قرآن‌اند. آیات مربوط دلالت دارند که سخنان پیامبر(ص)، معتبر، واقع نما، حقیقت و حجّت هستند.
۲۵ آیه از قرآن کریم، به اطاعت از پیامبر اکرم(ص) سفارش کرده و از مخالفت با ایشان، پرهیز می‌دهند:
«یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنکمْ؛۲۰ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را [نیز] اطاعت کنید».
«وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّکمْ تُرْحَمُونَ؛۳۰ از خدا و پیامبر فرمان بَرید، باشد که مشمول رحمت قرار گیرید».
آیه‌ای نیز اطاعت از پیامبر(ص) را اطاعت از خدا دانسته است:
«مَّن یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ؛۴۰ هرکس از پیامبر فرمان برَد، در حقیقت، خدا را فرمان بُرده است».
و در آیه‌ای اطاعت از او را رستگاری شمرده است:
«وَ مَن یطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِیمًا؛۵۰ و هرکس خدا و پیامبرش را فرمان برَد، قطعاً به رستگاری بزرگی دست یافته است».
زیرا اطاعت از پیامبر(ص)، طریق و مسیر هدایت است:
«وَ إِن تُطِیعُوهُ تهْتَدُوا؛۶ و اگر اطاعتش کنید، هدایت می‌یابید».
در برخی آیات، اطاعت از او را نشانه ایمان دانسته است:
«وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِن کنتُم مُّؤْمِنِینَ؛۷ و اگر ایمان دارید، از خدا و پیامبرش اطاعت کنید».
و نپذیرفتن سخنان او را کفر به خداوند شمرده است:
«قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لاَ یحِبُّ الْکفِرِینَ؛۸ بگو: خدا و پیامبر [او] را اطاعت کنید. پس اگر روی گردان شدند، قطعاً خداوند، کافران را دوست ندارد».
و روی‌گردانی از او را سبب گمراهی دانسته است:
«قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِن تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیهِ مَا حُمِّلَ وَ عَلَیکم مَّا حُمِّلْتُمْ وَ إِن تُطِیعُوهُ تهْتَدُوا وَ مَا عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلَـغُ الْمُبِینُ؛۹ بگو: «خدا و پیامبر [او] را اطاعت کنید. پس اگر پشت نمودید، [بدانید که] بر عهده اوست آنچه تکلیف شده و بر عهده شماست آنچه موظّف هستید و اگر اطاعتش کنید، هدایت می‌یابید و بر فرستاده[خدا] جز ابلاغ آشکار [مأموریتی] نیست».
در آیاتی دیگر، به صراحت، اوامر و نواهی پیامبر(ص) را شایسته پیروی دانسته و به آنها، فرمان داده است:
«وَ مَآ ءَاتَاکمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَاکمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ؛۱۰ آنچه را پیامبر برای شما آورده، بگیرید [و اجرا کنید] و از آنچه نهی کرده، خودداری نمایید و از [مخالفت با] خدا بپرهیزید که خداوند، کیفرش شدید است».
بنا براین، از منظر قرآن، سخن، فعل و تقریر پیامبر اکرم(ص) معتبر بوده و پیروی از آن، پسندیده و الزامی است و فرمان به اطاعت پیامبر(ص)، در این راستا ارزیابی می‌شود.
اگر چه ظاهر اوامر قرآنی، فرمان مولوی به اطاعت از پیامبر(ص) است، ولی در واقع، این اوامر قرآنی، زمینه‌ای ارشادی دارند؛۱۱ زیرا تا زمانی که عقل انسانی به وجود آفریدگار توانا ایمان نداشته و پیامبری رسول اکرم(ص) را نپذیرفته باشد، کلام الهی را نیز که بر پیامبر اکرم(ص) نازل گشته، نخواهد پذیرفت. او تنها پس از پذیرش خدا و پیامبر(ص) و اعتقاد به پیروی از آنان، آیات الهی را حجّت خواهد شمرد. بنا بر این، آموزه‌های قرآنی، محتاج به حکم پیشین عقل و فطرت انسانی به حجّیت سخنان پیامبر(ص) و واقع نمایی آن است. بنا بر این، آیات الهی که بر اطاعت از خدای متعال و پیامبر(ص)فرمان داده اند، احکام ارشادی تلقّی می‌شوند.
- تصریح قرآن بر اسوه بودن پیامبر(ص)
قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) را اسوه و الگوی مومنان معرّفی کرده است:
«لَّقَدْ کانَ لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِّمَن کانَ یرْجُوا اللَّهَ وَ الْیوْمَ الْأَخِرَ وَ ذَکرَ اللَّهَ کثِیرًا؛۱۲
قطعاً برای شما در [اقتدا به] پیامبر خدا، سرمشقی نیکوست؛ برای آن کس که به خدا و روز بازپسین، امید دارد و خدا را فراوان یاد می‌کند».
اسوه بودن پیامبر(ص) بدان معناست که تمامی افعال، تروک و سخنان ایشان، شایسته الگوبرداری و پیروی است؛ زیرا او برای کسانی که به مبدأ و معاد باور دارند، الگویی نیکوست.
روشن است که الگو معرّفی کردن پیامبر(ص) به معنای حجّیت و اعتبار همه سخنان و افعال ایشان است. در غیر این صورت، توصیه به سرمشق قرار دادن رفتار پیامبر(ص)در برخی از موارد، موجب هلاکت انسان و دست نیافتن او به طریق صحیح می‌شود. گروه پیشین آیات نیز به گونه‌ای الگوگیری از سخن و فعل پیامبر(ص) توصیه می‌کردند و پیروی از ایشان را هدایت می‌شمُرند.
- تأکید قرآن بر وحیانی بودن سخنان پیامبر(ص)
قرآن کریم، سخنان پیامبر(ص) را وحیانی و واقع نما، معرّفی کرده و ایشان را از گفتار هواخواهانه، دور می‌داند:
«مَا ضَلَّ صَاحِبُکمْ وَ مَا غَوَی * وَ مَا ینطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْی یوحَی * عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوَی * ذُو مِرَّهٍ فَاسْتَوَی * وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَی؛۱۳ همنشین شما نَه گمراه شده و نَه در نادانی مانده است و از سرِ هوس، سخن نمی‌گوید. این سخن، بجز وحیی که وحی می‌شود، نیست. آن را [فرشته] پرتوان به او فرا آموخت؛ نیرومندی که مسلّط ایستاد، در حالی که در اُفق اعلی بود».
این آیات، اشاره‌ای روشن به اعتبار سخنان پیامبر(ص) دارد. این سخنان، همگی از جانب خدای تعالی بر او القا شده و او بازگو کننده معارف الهی به بشر است. آیات «وَ مَا ینطِقُ عَنِ الْهَوَی * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْی یوحَی»، به شبهه‌ای اشاره دارد که برخی با استناد به تمایلات انسانی پیامبر(ص)، برخی سخنان ایشان را ناشی از این تمایلات خوانده بودند. آیه قرآن، در پی نفی این نسبت ناروا به پیامبر اکرم(ص) و اثبات وحیانی بودن و صحت سخنان ایشان است؛ زیرا ایشان به میل خود سخن نگفته و بر اساس هوا و هوس عمل نمی‌کند. بلکه گفتار او، تنها بازگویی الهام و وحی الهی است.
اگر چه آیه در صدد بیان حجّیت سخن ایشان است، ولی ملاک تبیین شده در آیه، یعنی سخن به میل خویش نگفتن، افعال ایشان را نیز در برمی‌گیرد؛ زیرا نفی هواخواهی پیامبر(ص) شامل افعال ایشان نیز می‌گردد.
افزون بر آن، مقصود از وحی، تنها وحی قرآنی نیست؛ بلکه همه سخنان و افعال ایشان، به تعلیم حق و نمایانگر واقع بوده است. هرآنچه پیامبر اکرم(ص) به عنوان آموزه شریعت بیان کند، از منبع فیض الهی نشئت گرفته و واگویه آموزه‌ای وحیانی است. واژه «وحی»، معنایی گسترده‌تر از وحی قرآنی دارد و شامل انواع آگاهی‌هایی است که از طریق شعور مرموز درونی به صورت نهانی و سریع برای انسان حاصل می‌شود.
- وظیفه تبیین گری پیامبر(ص)
از منظر قرآن، پیامبر اکرم(ص)، تبیین کننده قرآن و مفسّر آن است. او وظیفه دارد آموزه‌های قرآنی را برای مردم تبیین کند و آن را برای آنان، شفّاف و روشن سازد، ظرایف و ویژگی‌های آن را بیان کند و مردم را با حقیقت معارف این کتاب آسمانی، آشنا سازد:
«وَ أَنزَلْنَآ إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یتَفَکرُونَ؛۱۴ و این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم تا برای مردم، آنچه را به سوی ایشان نازل شده است، توضیح دهی، و امید که آنان بیندیشند».
«وَ مَآ أَنزَلْنَا عَلَیک الْکتَـبَ إِلاَّ لِتُبَینَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ وَ هُدًی وَ رَحْمَهً لِّقَوْمٍ یؤْمِنُونَ؛۱۵ و ما [این] کتاب را بر تو نازل نکردیم، مگر برای این‌که آنچه را در آن اختلاف کرده‌اند، برای آنان توضیح دهی، و [آن] برای مردمی که ایمان می‌آورند، رهنمود و رحمتی است».
روشن است که لازمه مبین و مفسّر بودن پیامبر(ص)، آن است که سخنان او معتبر و حجّت باشند؛ زیرا در غیر این صورت، مُفسّر دانستن پیامبر(ص) و تأکید بر آن، بی معنا جلوه می‌کند.
او باید در موارد اختلافی، راه حقّ و حقیقت را بر مسلمانان، آشکار کند و با تفسیر صحیح خویش، معارف واقعی قرآنی را بر آنان، روشن سازد. بی شک، مصداق کامل «راسخان در علم»، که از تأویل متشابهات قرآن آگاه‌اند و در قرآن بدان‌ها اشاره شده، پیامبر(ص)است.۱۶
- اعتماد سیره عقلا بر خبر ثقه
بنای عقلا بر آن است که بر خبر و گزارش فرد ثقه و مورد اعتماد، ارزش نهند و آن را بپذیرند و بی اعتنایی بدان را ناپسند بشمارند.
پیامبر اکرم(ص) در طول دوران زندگانی خویش، به عنوان فردی ثقه و راستگو، مورد توجّه و اعتماد دوستان و حتّی دشمنان خویش بود. آنان پذیرفته بودند که ایشان، هیچ گاه به ناراستی و نادرستی سخن نمی‌گوید.
پیامبر اکرم(ص) با تکیه بر این اعتبار و وجاهت، با مشرکان احتجاج کرد و فرمود: «اگر شما را از دشمنی در پشت کوه خبر دهم، باور می‌کنید؟». همه مخاطبان، به اعتماد به گفته‌های ایشان، اذعان کردند. آن‌گاه با اتّکا به این سیره عقلایی، مردمان را از آتش دوزخ، بیم داد و آنان را به خداپرستی دعوت کرد.۱۷
روشن است که پذیرش وثاقت اعلای پیامبر(ص) همراه با آگاهی از نقش بازگویی او از جانب پروردگار، به معنای پذیرش همه سخنان او (قرآن و سنّت) است.
- سیره متشرّعه در اعتبار سنّت نبوی
سیره مسلمانان از آغاز تاکنون، این بوده است که سخنان پیامبر(ص) را معتبر دانسته، حجّیت آن را در موارد مختلف می‌پذیرفتند. حجّیت اجمالی سنّت نبوی، همیشه مورد قبول متشرّعان بوده است.
- روایات نبوی
اگر چه با استدلال به روایات نبوی نمی‌توان حجّیت سنّت نبوی را اثبات کرد، ولی دست کم می‌توان به عنوان مؤّد دلایل پیشین عقلی و قرآنی، به آن توجّه داشت. پیامبر اکرم(ص) سخنان خویش را همانند قرآن، معتبر شمرده و پیروی از آن را لازم دانسته است. صدور این سخنان از سوی پیامبر(ص) برای پیشگیری از آفتی بود که پس از رحلت پیامبر(ص) پدید آمد و اجتهاد و برداشت صحابیان را در کنار نصّ سنّت پیامبر(ص)و گاه مقدّم بر آن قرار می‌داد. مقدام بن معدی کرب می‌گوید:
همانا پیامبر خدا(ص) فرمود: «به زودی آن مرد بر تختش تکیه می‌زند و حدیثی از احادیث مرا نقل می‌کند و می‌گوید: “میان ما و شما، کتاب خداست. هر حلالی را که در آن یافتیم، حلال می‌شماریم و هر حرامی را که در آن یافتیم، حرام می‌شماریم”. هان! هر آنچه را پیامبر خدا(ص)حرام کند، مانند آن است که خداوند، حرام کرده است».۱۸
در گزارش مشابه دیگر، از پیامبر خدا(ص) نقل شده است:
آیا یکی از شما که بر سریر قدرت تکیه زده است، گمان می‌کند که خداوند متعال، چیزی را حرام ننموده، مگر آن که در قرآن، آن را بیان کرده است؟ آگاه باشید! به خدا سوگند، من نیز فرمان داده، موعظه کرده و شما را از چیزهایی برحذر داشتم که آنها همانند قرآن یا بیشتر است.۱۹
از مجموع دلایل پیش گفته، حجّیت سنّت نبوی، خواه گفتاری یا رفتاری، روشن می‌شود. این دلایل، مبتنی بر موارد قطعی و مسلّم باورهای مسلمانان هستند. بنا بر این، رأی و نظر کسانی که تنها قرآن را حجّت می‌شمرند و سنّت نبوی را به کناری می‌نهند، پذیرفتنی نیست، خواه ادّعای آنان، بی اعتباری سنّت در همه موارد باشد یا آن که اعتبار سنّت را تنها در موارد خاص و ویژه، انکار کنند.
- هر استدلال از سه قسمت صغرا، کبرا و نتیجه تشکیل شده است. اگر صغرا و کبرا، هر دو عقلی باشند، نتیجه پدید آمده از آنها نیز عقلی محض بوده و دلیل مستقل عقلی شمرده می‌شود، ولی اگر فقط یکی از مقدمات ـ صغرا یا کبرا ـ عقلی باشد، استدلال را دلیل غیر مستقل عقلی می‌نامند.
- نساء: آیه ۵۹.
- آل عمران: آیه ۱۳۲.
- نساء: آیه ۸۰.
- احزاب: آیه ۷۱.
- نور: آیه ۵۴.
- انفال: آیه ۱.
- آل عمران: آیه ۳۲.
- نور: آیه ۵۴.
- حشر: آیه ۷.
- مقصود از اوامر مولوی، دستورهای شرعی در زمینه‌های مختلف احکام، اخلاق و اعتقادات هستند که تنها از طریق شارع مقدّس، دست یافتنی‌اند؛ همانند دستور خداوند به وجوب روزه در ماه رمضان و لزوم انجام دادن حج برای اشخاصی که توان مالی دارند. مراد از اوامر ارشادی، دستورهایی هستند که عقل یا فطرت انسانی آنها را درک می‌کنند و پسندیده یا ناپسند بودن آنها، محتاج به اوامر شرعی نیست؛ همانند پسندیده بودن عدالت یا ناپسند بودن جور و ستم بر دیگران که عقل و فطرت انسان آنها را می‌فهمند. دستورهای شرعی در این زمینه را اوامر و نواهی ارشادی به معنای ارشاد و راهنمایی به حکم عقل و فطرت می‌شمارند. گروه شاخص از امر ارشادی، آموزه‌های دینی‌ای هستند که بدون پشتیبانی حکم عقل و فطرت، پذیرفتنی نیستند؛ زیرا دلیلی برای پیروی از آنها وجود ندارد. آیاتی از قرآن که بر پیروی خدا و پیامبر(ص) دلالت دارند، جزء این گروه هستند. برای آشنایی بیشتر با اوامر مولوی و ارشادی، ر. ک: اصطلاحات الاُصول: ص ۷۵ ؛ محاضرات فی اُصول الفقه: ج ۲ ص ۳۸۳.
- احزاب: آیه ۲۱.
- نجم: آیات ۲ ـ ۷.
- نحل: آیه ۴۴.
- نحل: آیه ۶۴.
- «وَ مَا یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کلٌّ مِّنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ مَا یذَّکرُ إِلاَّ أُوْلُوا الْأَلْبابِ؛ تأویل آن متشابهات را جز خدا و ریشه داران در دانش، کسی نمی‌داند…» (آل عمران: آیه ۷).
- صحیح البخاری: ج ۴ ص ۱۹۰۲ ح ۴۶۸۷.
- ر. ک: ح ۱۲۳.
- سنن أبی داوود: ج ۳ ص ۱۷۰ ح ۳۰۵۰: «أَیحسَبُ أَحَدُکم مُتِّکئاً عَلی أَریکتِهِ قَد یظَنُّ أَنَّ اللّه لَم یحرُم شَیئاً إلاّ ما فی هذا القُرآنِ. ألا وَإنّی وَ اللّه قَد وَعَظتُ وَ أَمَرتُ وَ نَهَیتُ عَن أَشیاءَ، إنَّها لَمِثلُ القُرآنِ أَو أَکثَرُ».