ادب در معارف و سیرة نبوی

بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

ادب در معارف و سیره نبوی

منبع: امامت‌پدیا، دانشنامه امامت و ولایت

ادب‌مندی پیامبر(ص)

پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: من، ادب آموخته خدا هستم^۱
پیامبر خدا(ص) می‌فرماید: پروردگارم مرا تربیت کرد و نیکو تربیتم کرد^۲
امام علی(ع) در سخنرانی معروف به قاصعه می‌فرماید: از همان هنگام که پیامبر خدا(ص) از شیر گرفته شد، خداوند بزرگ‌ترین فرشته‌اش را بر او گماشت و آن فرشته، شب و روز، پیامبر(ص) را در مسیر خصلت‌های والای انسانی و خوی‌های نیکوی جهان، راه می‌بُرد، و من، همانند بچّه شتری که در پیِ مادرش می‌رود، به دنبال او می‌‌رفتم و در هر روز، از خُلق و خُویَش، برایم نشانی برمی‌افراشت (نمونه‌ای را فرا پیشم می‌نهاد) و فرمانم می‌داد که آن را سرمشق خود قرار دهم^۳
امام باقر(ع) در تفسیر سخن خدای متعال: «إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا»^۴می‌فرماید: «خداوند متعال، فرشتگانی را بر پیامبرانش می‌گمارد تا از اعمال آنان مراقبت کنند و پیام‌های تبلیغی‌شان را به ایشان می‌رسانند و بر محمد(ص) از همان هنگام که از شیر گرفته شد، فرشته‌ای بزرگ گمارد تا او را به نیکی‌ها و مکارم اخلاق رهنمون شود و از بدی و خوی‌های زشت باز دارد^۵و۶

معنای ادب‌مندی پیامبر(ص)

امام حسن(ع) می‌فرماید: «خداوند عزّوجلّ، پیامبرش را به نیکوترین وجه تربیت کرد و فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ^۷و هنگامی که پیامبر(ص) آنچه را خداوند به آن فرمانش داده بود، فراگرفت و رعایت نمود، خدای متعال فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا^۸ پیامبر(ص) به جبرئیل فرمود: «مقصود از عفو چیست؟». او گفت: «یعنی با آن که از تو بریده است، بپیوندی و به آن که محرومت کرده، ببخشی و از آن که به تو ستم کرده، در گذری. و چون پیامبر(ص) چنین کرد، خداوند به او وحی کرد: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ^۹و۱۰
امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند عزّوجلّ پیامبرش را بر محبت خود پرورش داد و فرمود: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ^۱۱آن‌گاه در کار دین و تشریع احکام به او اختیار داد و فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا^۱۲و فرمود: مَّنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَمَن تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاکَ عَلَیْهِمْ حَفِیظًا^۱۳و۱۴
به نقل از علی‌بن نعمان، از کسی که از امام صادق(ع) شنیده است: امام صادق(ع) فرمود: «خداوند پیامبر خود را تربیت کرد و فرمود: ای محمد! خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِین^۱۵خدادر این آیه فرمود: از ایشان از زکات، آنچه آشکار و برایشان آسان و در توانشان است، بگیر. «عفو» یعنی میانه»^۱۶
به نقل از عجلان، از امام صادق(ع) روایت شده: هیچ کس چیزی از دنیا را از پیامبر خدا(ص) نمی‌طلبید، مگر آن که به او عطا می‌کرد. زنی فرزندش را نزد ایشان فرستاد و گفت: نزد او برو و چیزی از او بخواه. اگر به تو فرمود: چیزی در بساط نداریم، بگو: پیراهنت را به من بده. پیامبر(ص) پیراهن خود را در آورد و به آن پسر داد. پس خداوند تبارک و تعالی او را ادب میانه‌رویآموخت و فرمود: وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَى عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا^۱۷و۱۸
برخی گفته‌اند: از آن رو خُلق و خوی پیامبر(ص) بزرگ خوانده شده که همه مکارم اخلاقی در او گرد آمده است… و برخی گفته‌اند: بدین سبب که تربیت الهی را پذیرفت و به سخن خدای متعال، عمل کرد که فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ^۱۹و از پیامبر اکرم(ص) روایت شده که فرمود: “خدایم مرا نیکو تربیت کرد، آن‌گاه که فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ^۲۰و چون آنها را پذیرفتم، فرمود: إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ^{۲۱و۲۲و۲۳}

واگذاری کار دین و امت پس از ادب آموختن از خدا

امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند عزَّوجلّ پیامبرش را تربیت کرد و نیکو تربیتش کرد و چون ادب و تربیت او را به کمال رساند، فرمود: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ^۲۴آن گاه، کار دین و امترا به او واگذار کرد تا بندگان او را تربیت و اداره کند. پس فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا^۲۵پیامبر خدا(ص)استوار و هدایت شده و توفیق یافته بود و به وسیله «روح‌القدس»تأیید می‌شد. در هیچ امری از امور اداری مردم، دچار لغزش و خطا نمی‌شد، که تربیت شده خدا بود^۲۶
امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند، محمد(ص) را به نیکویی تربیت کرد و فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ^۲۷و چون چنین کرد، خداوند بر او نازل کرد: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ^۲۸و چون چنین شد، خداوند، کار دینش را به او وا نهاد و فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا^۲۹خداوند، خود، شراب را حرام کرد و پیامبر خدا(ص) هر مست کننده‌ای را حرام کرد و خداوند، آن را تأیید نمود، و خداوند، سهم‌های ارث را معیّن کرد و از جد (پدربزرگ) سخنی به میان نیاورد و پیامبر خدا(ص) سهمی برای او قرار داد و خداوند آن را تأیید نمود. به خدا سوگند، پیامبر(ص) به عهده خداوند، بهشت می‌بخشد و خداوند، آن را برایش اجازه می‌دهد^۳۰
امام صادق(ع) می‌فرماید: خدای تبارک و تعالی پیامبر خود(ص) را تربیت نمود و چون او را به آن‌گونه‌ای که می‌خواست، رساند، به او فرمود که: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ^۳۱آن‌گاه دین خود را به او سپرد و فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا^۳۲و۳۳
امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند، پیامبرخود را تربیت کرد و چون او را بِدان سان که خواست ساخت، به او فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ^۳۴چون پیامبر(ص) چنین کرد، خداوند او را ستود و فرمود: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ^۳۵ و چون او را ستود، دین خود را به او واگذار کرد و فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا^{۳۶و۳۷و۳۸}

واگذاری کار دین و امت به پیامبر(ص) پس از ادب آموختن از خدا

ادب، در کاربرد نخستین خود به معنای دعوت از مردم برای اجتماع بر «مأدُبه (خوراک مهمانی)» بوده است^۳۹و سپس به آنچه مردمان فرا می‌گیرند، نیز ادب گفته‌اند؛ چون آنان را به خوبی‌ها فرا می‌خوانَد و از زشتی‌ها باز می‌دارد. بر پایه ریشه لغوی یاد شده، انجام دادن کار به گونه‌ای که در جامعه نیکو و شایسته شمرده شود، ادب نامیده شده است و ادیب، کسی است که کاری را زیبا و دل‌پذیر انجام می‌‌دهد. از این رو، بعدها و در آغاز درخشش تمدّن اسلامی، دانشی که موجب دور ماندن از خطا در گفتار و نوشتار بود و سخن را می‌آراست، علم ادب نامیده شد و گاه به مطلق علوم و معارف نیز ادب اطلاق می‌گردید^۴۰؛ زیرا علم، مایه شایستگی و زیبایی عمل است و هنر ارائه کار خوب و نیکو، تنها از دانشمند برمی‌آید.

این واژه در قرآن به کار نرفته؛ امّا مفهوم آن، مورد عنایت این کتاب آسمانی است. همچنین در احادیث اسلامی، به عنوان یک اصل مهمّ فرهنگی، اخلاقی و اجتماعی، فراوان به کار رفته است. این کاربردها را می‌توان در سه معنا دسته‌بندی کرد^۴۱:

تبلور ارزش‌های فطری و عقلی و اجتماعی؛
تبلور ارزش‌های دینی؛
تربیت.

پیامبر اکرم(ص) با بهره‌مندی از پاک‌ترین سرشت انسانی و کامل‌ترین عقل، نمونه کامل ادب فطری و عقلی است. از این رو از هدایت فطری الهی و ادب سرشته نخستین در بالاترین اندازه برخوردار بوده است؛ امّا به دلیل عدم حاکمیت دین الهی در جامعه عربستان معاصر با پیامبر(ص)، سخنی از ارزش‌های دینی و اوامر و نواهی شرعی نبوده است تا فرد یا افرادی به آن متخلّق باشند و تأدیب و تأدّب دینی در عرصه اجتماع، نمودی داشته باشد. افزون بر این، هیچ‌گاه عقل بشری و خرد جمعی، قادر به شناخت همه نیازهای انسان و ترسیم نقشه راه تکامل انسان تا بی‌نهایت نادیده نیست. بر این پایه نخستین گام در برانگیختن یک فرد به پیامبری و فرستادن او برای آموزش و پرورش مردم، آموزش خصوصی و پرورش الهی وی است تا بتواند اسوه‌ای والا و در خور پیروی، برای دیگر مردمان باشد؛ فردی که به عنوان ولی و سرپرست جامعه، بتواند از عهده رشد دادن و تأدیب همگان برآید. چنین فرد تربیت یافته‌ای است که می‌تواند با گفتار زیبا و رفتار نیکوی خود، مردم را به ارزش‌های دینی فرا بخواند و بر سر سفره تعالیم آسمانی بنشاند. پیامبر(ص) خود به این که تربیت یافته خداوند است، با افتخار تصریح نموده است. امام علی(ع)، همدم و مونس پیامبر(ص) و نیز امام باقر(ع) به ارشاد و همراهی همیشگی فرشته بزرگ الهی در این مدرسه خصوصی پیامبر(ص) اشاره کرده‌اند.^۴۲روشن است چنین کسی که کامل‌ترین عقل و استعداد را دارد و مورد تربیت و پرورش الهی نیز قرار می‌‌گیرد و با استقامت تمام، چونان نیای خویش ابراهیم (ع)، از همه آزمون‌ها سربلند بیرون می‌آید، می‌تواند امام و اسوه مردم باشد؛ وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ^۴۳و با برخورداری از عصمت و مصونیت از گناه و خطا، از سرِ هوی و هوس سخن نگوید؛ وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَى^۴۴و هر آنچه بگوید و بفرماید، وجوب اخذ و تبعیت داشته باشد؛ مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا^۴۵

مطالب مرتبط

رسول اعظم(ص) کامل‏ترین الگو براى بشریت‏

۲۷ آبان, ۱۴۰۳

مسافرت به روش پیامبر(صلی الله علیه و آله)

۲۷ آبان, ۱۴۰۳

نحوه تعامل رسول خدا (ص) با منافقان مدینه

۲۷ آبان, ۱۴۰۳

مطالب مرتبط

رسول اعظم(ص) کامل‏ترین الگو براى بشریت‏

۲۷ آبان, ۱۴۰۳

مسافرت به روش پیامبر(صلی الله علیه و آله)

۲۷ آبان, ۱۴۰۳

نحوه تعامل رسول خدا (ص) با منافقان مدینه

۲۷ آبان, ۱۴۰۳

البته خداوند رحمان به این تأدیب و تربیت، بسنده ننمود و روح‌القدس را نیز به عنوان مسدِّد و موفِّق و مؤیِّد، همراه پیامبر خویش ساخت تا به توفیق و تأیید الهی هیچ‌گاه نلغزد و خطا نکند و همه جا و همه وقت معصوم و مطهر باقی بماند.^۴۶

در اوج این تأیید و تربیت الهی و آن گاه که پیامبر اکرم(ص)، جلوه‌گر ادب زیبای الهی و لایق خطاب الهی: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ^۴۷، گشت^۴۸، خداوند، عطایی دیگر به او نمود و بر بار مسئولیتش افزود. خدای منّان، صلاحیت فهم و ادراک مسائل جهان هستی و پی بردن به راه حل آنها را در پیامبر(ص) به کمال رساند و شیوه برقراری ارتباط با همگان و مهارت‌های ویژه اداره یک جامعه دینی را در او به جلوه درآورد^۴۹و آن گاه که او را به عنوان رازدار و آگاه از علم غیب خویش پسندید^۵۰، قانون‌گذاری در بخشی از حوزه دین پسندیده خویش، یعنی اسلام را به عهدی پیامبر اکرم(ص) نهاد تا امور بندگانش را تدبیر کند.^۵۱برخی نمونه‌های این واگذاری، در تحریم همه مسکرات (افزون بر خمر) و ارث جد، قابل ارائه است.^۵۲به طور کلّی آیه: مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا^۵۳ناظر به همین نکته است و به روشنی اثبات می‌کند که ما نیازی به پرس و جو از آنچه پیامبر(ص) به ما می‌فرماید، نداریم و آنچه می‌فرماید، چه سخن مستقیم خدا باشد و چه سخن خویش، به دلیل تفویض تشریع، لزوم اخذ و پیروی دارد.^۵۴

نمونه‌هایی از ادب‌مندی پیامبر

امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) از زمانی که خدای عزّوجلّ او را به پیامبری برانگیخت تا زمانی که از دنیا رفت، از سر فروتنی برای خدای عزّوجلّ هرگز در حال تکیه دادن (چهارزانو) غذا نخورد و هیچ‌گاه در هیچ مجلسی، دو زانوی خود را جلوتر از همنشینش ندید، و هرگاه با مردی دست می‌داد، دستش را از دست او نمی‌کشید تا این‌که آن مرد، دست خود را بکشد. هرگز بدی را با بدی جبران نمی‌نمود. خدای متعال به او فرمود: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَ^۵۵و او به این دستور، عمل نمود. هرگز سائلی را رد ننمود. اگر داشت، می‌داد و اگر نداشت، می‌فرمود: «خدا بدهد!». هرگز از جانب خدای عزّوجلّ وعده چیزی را نداد، مگر این که خداوند، تأیید کرد. اگر وعده بهشت می‌داد، خدای عزّوجلّ آن را برایش تأیید می‌کرد.^۵۶
امام صادق(ع) می‌فرماید:پیامبرخدا(ص) نگاه‌هایش را نیز میان همراهانش تقسیم می‌کرد و به این و آن، یکسان می‌نگریست. پیامبر خدا(ص) هیچ‌گاه پاهایش را میان همراهانش دراز نکرد و اگر مردی با ایشان دست می‌داد، پیامبر خدا(ص) دستش را رها نمی‌نمود تا آن‌گاه که مرد، دستش را رها می‌کرد، و هنگامی که مردم این نکته را دریافتند، هرگاه مردی با پیامبر(ص) دست می‌داد، دستش را می‌گرفت و آن را از دست پیامبر(ص) جدا می‌کرد.^۵۷
به نقل از اَنَس: هنگامی که یکی از یاران پیامبر خدا(ص) با ایشان ملاقات می‌کرد، ایشان همراهش می‌ایستاد و از او جدا نمی‌شد تا این که خود او از پیامبر(ص) جدا می‌شد، و هنگامی که یکی از یارانش، ایشان را می‌دید و دست می‌داد، پیامبر هم با او دست می‌داد و دستش را جدا نمی‌کرد تا آن‌گاه که آن مرد دستش را جدا می‌کند.^۵۸
به نقل از اَنَس: هیچ‌گاه مردی نزد پیامبر خدا(ص) ننشست، مگر آن که چون برخاست، پیامبر(ص) هم با او برخاست.^۵۹و۶۰

پیامبر(ص) در برابر بی‌ادبی جهال

انسان موجودی ادب‌پذیر است و آداب اجتماعی را علی‌رغم سنن قبیله‌ای و خانوادگی می‌پذیرد؛ ولی گاهی ریشه‌های جاهلیت آن‌چنان در ساختار خُلقی و روحی افراد نفوذ کرده‌اند که پیامبر رحمت و رسول ادب و مغفرت را بعد از سال‌ها رؤیت و معاشرت با او ولی باز هم ادب را نسبت به آن بزرگوار رعایت نمی‌کنند. البته گاهی ریشه در جهالت دارد و گاهی نفاق و دورویی افراد در مسئله مؤثر است. ما معتقدیم همه آنها که به نحوی به پیامبر(ص) جسارت کردند بدوی نبودند، بلکه بعضی با ریشه نفاق قصد اذیت و آزار رسول خدا را داشتند.

روزی عربی آمد و ردای مبارکش را به شدت کشید، به حدی که در گردن مبارکش جای کنار ردا ماند. پس گفت: از مال خدا به من بده! پس آن حضرت از روی لطف به سوی او التفات کرد و خندید و فرمود که به او عطایی دادند. پس حق تعالی این آیه را فرستاد که: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ^۶۱و از ابن عباس است که پیامبر(ص) فرموده که من تأدب کرده خدایم و علی تأدیب کرده من است.

نقل شده دو طایفه بنی عدی و بنی تمیم نزد رسول خدا می‌آمدند و در مقابل حجره پیامبر(ص) ایستاده و با صدای بلند آواز می‌دادند و می‌گفتند: یا رسول‌الله بیرون بیا که تو را ببینیم! وقتی که پیامبر(ص) از حجره بیرون آمد و با آنان مشغول صحبت گردید در راه رفتن از پیامبر(ص) جلوتر می‌رفتند و هنگام صحبت با یکدیگر با صدای بلند همدیگر را می‌خواندند و به رسول خدا با لفظ یا محمد خطاب می‌نمودند. سپس این آیه نازل شد: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ^۶۳

نقل شده که طایفه بنی تمیم نزد پیامبر(ص) آمده بودند و می‌خواستند تا یکی از ایشان از طرف رسول خدا(ص) به سمت امیر برگزیده شود. ابوبکر شخصی را به نام قعقاع پیشنهاد کرد و عمربن خطاب دیگری را به نام اقرع‌بن حابس بدین منظور برگزیده بود. در این میان ابوبکر به عمر گفت: آیا مقصود تو از این انتخاب مخالفت با من بوده است؟ عمر در جواب گفت: قصد من مخالفت با تو نبود. سخنان این دو به مشاجره لفظی کشیده شد و در حضور ییغمبر اکرم(ص) بدون رعایت ادب مجلس و احترام به ساحت مقدس پیامبر خدا، صداهای خود را در حین مشاجره بلند کرده با یکدیگر سخن می‌گفتند. سپس این آیه نازل شد: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ^۶۳و۶۴

نقل شده گروهی از بنی‌تمیم نزد پیامبر اکرم آمدند و گفتند: یا محمد نزد ما بیا تا با تو حرف بزنیم. پیامبر(ص) از سوء ادب و طرز رفتار بد آنها ناراحت شده و این آیه نازل شد: إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَکَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَکْثَرُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ.^۶۵و۶۶

انس‌بن مالک گوید: وقتی که پیامبر اکرم با زینب ازدواج کرد، حضرت ولیمه‌ای را تهیه دید و به من فرمود: تا بروم هرکس از اصحاب و یاران را ببینم به سفره دعوت کنم. من هم رفتم و گفتم و دسته دسته مردم می‌آمدند و می‌خوردند و باز می‌گشتند. تا این‌که گفتم: یا رسول‌الله کسی نمانده که به او نگفته باشم و هر کسی که طعام می‌خورد بیرون می‌رفت و متفرق می‌گشت، فقط سه نفر از آنها مانده بودند در حالی که پاهای خود را دراز کرده و تکیه داده بودند و از هر دری سخن می‌گفتند. پیامبر اکرم(ص) می‌خواست که آنها بیرون روند ولی شرم می‌کرد. پیامبر(ص) چند بار می‌رفت و باز می‌آمد، به به خانه عایشه رفت و برگشت، شاید آنها خارج شوند تا این‌که جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد: …فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا.^۶۷و (بعد از صرف غذا) به بحث و صحبت ننشینید این عمل، پیامبر را ناراحت می‌نماید، ولی از شما شرم می‌کند (و چیزی نمی‌گوید) اما خداوند از (بیان) حق شرم ندارد.^۶۸

منابع:

محمدی ری‌شهری، محمد، سیره پیامبر خاتم ج۱
راجی، علی، مظلومیت پیامبر

پانویس

«رَسُولُ اللَّهِ‌(ص): أَنَا أَدِیبُ اللَّهِ»؛ مکارم الأخلاق، ج۱، ص۵۱، ح۱۹ عن ابن عبّاس؛ بحارالأنوار، ج۱۶، فی ص۲۳۱ ح۳۵.
«رَسُولُ اللَّهِ‌(ص): أَدَّبَنِی رَبِّی فَأَحْسَنَ تَأْدِیبِی»؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۰۰؛ بحارالأنوار، ج۱۶، ص۲۱۰؛ النهایه فی غریب الحدیث، ج۱، ص۴؛ تفسیر الثعلبی، ج۱۰، ص۱۰ عن أبی هریره؛ تفسیر الفخر الرازی، ج۲۸، ص۲۸۵؛ شرح نهج‌البلاغه لابن أبی الحدید، ج۱۱، ص۲۳۳؛ کنزالعمال، ج۱۱، ص۴۰۶، ح۳۱۸۹۵.
الْإِمَامُ عَلِیّ (ع) فِی خُطْبَتِهِ الَّتی تُعْرَفُ بِالقاصِعَهِ: وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ (ص) مِنْ لَدُنْ أَنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّهِ یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ أَخْلَاقِهِ عَلَماً وَ یَأْمُرُنِی بِالاقْتِدَاءِ بِهِ»؛ نهج‌البلاغه، الخطبه ۱۹۲، الطرائف، ص۴۱۵ عن أبی ذرّ، المناقب لابن‌شهرآشوب، ج۲، ص۱۸۰؛ شرح ابن میثم علی المئه کلمه، ص۲۲۰؛ بحارالأنوار، ج۱۴، ص۴۷۵، ح۳۷.
جز فرستاده‌ای را که بپسندد که پیش رو و پشت سرش، نگهبانانی می‌گمارد؛ سوره جن، آیه۲۷.
الْإِمَامُ الْبَاقِرُ (ع) – فی قَوْلِهِ تَعَالَى‌: إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا – یُوَکِّلُ اللَّهُ تَعَالَى بِأَنْبِیَائِهِ مَلَائِکَهً یُحْصُونَ أَعْمَالَهُمْ وَ یُؤَدُّونَ إِلَیْهِمْ تَبْلِیغَهُمُ الرِّسَالَهَ وَ وَکَّلَ بِمُحَمَّدٍ مَلَکاً عَظِیماً مُنْذُ فُصِلَ عَنِ الرَّضَاعِ یُرْشِدُهُ إِلَى الْخَیْرَاتِ وَ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ یَصُدُّهُ عَنِ الشَّرِّ وَ مَسَاوِی الْأَخْلَاقِ؛ شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید، ج۱۳، ص۲۰۷؛ بحارالأنوار، ج۳، ص۳۶۲.
محمدی ری‌شهری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱ ص ۲۴۷-۲۴۹.
گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹.
آنچه پیامبر(ص) به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷.
به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴.
الْإِمَامُ الْحَسَنُ (ع): إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ (ص) أَحْسَنَ الْأَدَبِ فَقَالَ: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ، فَلَمَّا وَعَى الَّذِی أَمَرَهُ قَالَ تَعَالَى: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. فَقَالَ لِجَبْرَئِیلَ (ع) وَ مَا الْعَفْوُ قَالَ: أَنْ تَصِلَ مَنْ قَطَعَکَ وَ تُعْطِیَ مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَکَ فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِکَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَیْهِ. وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ (العدد القویّه، ص۵۲، الدّرّ الأنوار، ص۵۰۵؛ کشف الغمّه، ج۳، ص۱۴۲ عن الامام الباقر (ع): و لیس فیه ذیله من (فقال لجبرئیل (ع))، بحارالانوار، ج۷۸، ص۱۱۴، ح۱۰.
به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴.
آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷.
هرکه از پیامبر فرمانبرداری کند بی‌گمان از خداوند فرمان برده است و هرکه رو گرداند (بگو بگرداند) ما تو را مراقب آنان نفرستاده‌ایم؛ سوره نساء، آیه۸۰.
الْإِمَامُ الصَّادِقُ (ع): إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ عَلَى مَحَبَّتِهِ فَقَالَ: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ. ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ. (الکافی، ج۱، ص۲۶۵، ح۱؛ فضائل الشیعه، ص۷۰، ح۳۰؛ تفسیر العیاشی، ج۱، ص۴۲۰، ح۲۰۴ کلّها عن أبی إسحاق النحوی؛ الاختصاص، ص۳۳۰؛ بصائرالدرجات، ص۳۸۴، ح۵ کلاهما عن أبی إسحاق النحوی عن الإمام الباقر (ع)؛ بحارالأنوار، ج۱۷، ص۳، ح۱)
گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹.
عَنِ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَمَّنْ سَمِعَ الْإمَام الصَّادِقُ (ع) وَ هُوَ یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ رَسُولَهُ (ص) فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ! خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. قَالَ خُذْ مِنْهُمْ مَا ظَهَرَ وَ مَا تَیَسَّرَ وَ الْعَفْوُ الْوَسَطُ»تفسیر العیّاشی، ج۲، ص۱۷۸، ح۱۶۶۹؛ بحارالانوار، ج۹۶، ص۸۴، ح۴.
و (هنگام بخشش) نه دست خود را فرو بند و نه یکسره بگشای که نکوهیده دریغ خورده فرو مانی؛ سوره اسراء، آیه۲۹.
عن عجلان عن الامام الصادق (ع): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) کَانَ لَا یَسْأَلُهُ أَحَدٌ مِنَ الدُّنْیَا شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ امْرَأَهٌ ابْناً لَهَا فَقَالَتِ انْطَلِقْ إِلَیْهِ فَاسْأَلْهُ فَإِنْ قَالَ لَکَ لَیْسَ عِنْدَنَا شَیْ‌ءٌ فَقُلْ أَعْطِنِی قَمِیصَکَ. قَالَ فَأَخَذَ قَمِیصَهُ فَرَمَى بِهِ إِلَیْهِ وَ فِی نُسْخَهٍ أُخْرَى فَأَعْطَاهُ فَأَدَّبَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَلَى الْقَصْدِ فَقَالَوَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَى عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا. (الکافی، ج۴، ص۵۵، ح۷؛ تفسیر العیّاشی، ج۳، ص۴۸، ح۲۵۰۳؛ تفسیر القمّی، ج۲، ص۱۸، کلاهما نحوه؛ بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۷۱، ح۹۰؛ مکارم الاخلاق لابن إبی الدنیا، ص۲۶۴، ح۴۱۱ عن منهال بن عمرو من دون إسناد إلی الإمام الصادق (ع)، تفسیر الثعلبی، ج۶، ص۹۶ عن جابر من دون اسناد إلی الإمام الصادق (ع) و کلاهما نحوه، الدّر المنثور، ج۵، ص۲۷۶)
گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹.
گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹.
به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴.
قِیلَ: سُمِّیَ خُلُقُهُ عَظیمَاً لإجتِماعِ مَکارِمِ الأخلاقِ فیهِ… وَ قیلَ: لأنَّهُ امْتَثَلَ تَأدِیبَ اللهِ تَعالی إیّاهُ بِقَولِهِ تَعالی: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. وَ قَدْ رُوِیَ عَنْهُ قَالَ: أَدَّبَنِی رَبِّی تَأْدِیباً حَسَنَاً؛ إِذْ قَالَ: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. فَلَمّا قَبِلْتُ مِنْهُ قَالَ: إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ. (تفسیر القرطبی، ج۱۸، ص۲۲۷)
محمدی ری‌شهری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۴۹-۲۵۲.
به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴.
آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷.
الْإِمَامُ الصَّادِقُ (ع): إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحْسَنَ أَدَبَهُ فَلَمَّا أَکْمَلَ لَهُ الْأَدَبَ قَالَ: إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ. ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ أَمْرَ الدِّینِ وَ الْأُمَّهِ لِیَسُوسَ عِبَادَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) کَانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُؤَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ فِی شَیْ‌ءٍ مِمَّا یَسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ(الکافی، ج۱، ص۲۶۶، ح۴؛ منتقی الجمان، ج۱، ص۳۷۶، کلاهما عن فضیل بن یسار، بحارالأنوار، ج۱۷، ص۴، ح۳)
گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹.
به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴.
آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷.
عَنْهُ: إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ مُحَمَّدَاً (ص) فَأَحْسَنَ تَأْدِیبَهُ فَقَالَ: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْه: وَ إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ. فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ فَوَّضَ إِلَیْه دِینَهُ فَقَالَ: مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ. فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ وَ فَرَضَ اللَّهُ الْفَرَائِضَ فَلَمْ یَذْکُرِ الْجَدَّ فَجَعَلَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) سَهْماً فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ کَانَ وَ اللَّهِ یُعْطِی الْجَنَّهَ عَلَى اللَّهِ فَیُجَوِّزُ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ؛ (تهذیب الأحکام، ج۹، ص۳۹۷، ح۱۴۱۷، عن القاسم بن الولید؛ بصائر الدرجات، ص۳۷۸، ح۳، عن القاسم بن محمد نحوه؛ بحارالأنوار، ج۱۷، ص۷، ح۱۰ و راجع، الاختصاص، ص۳۰۹)
به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴.
آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷.
عَنْهُ (ع): إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَدَّبَ نَبِیَّهُ (ص) فَلَمَّا انْتَهَى بِهِ إِلَى مَا أَرَادَ قَالَ لَهُ‌: وَ إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ. فَفَوَّضَ إِلَیْهِ دِینَهُ فَقَالَ: مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا؛ (الکافی، ج۱، ص۲۶۷، ح۶، عن اسحاق بن عمار و ص۲۶۸، ح۹، عن محمد بن الحسن الهیثمی نحوه؛ بصائر الدرجات، ص۳۷۹، ح۴، عن اسحاق بن عمار؛ بحارالانوار، ج۱۷، ص۵، ح۴)
گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹.
به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴.
آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷.
عَنْهُ (ع): إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ نَبِیَّهُ (ص) حَتَّى إِذَا أَقَامَهُ عَلَى مَا أَرَادَ قَالَ لَهُ: وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِکَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) زَکَّاهُ اللَّهُ فَقَالَ: وَ إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ. فَلَمَّا زَکَّاهُ فَوَّضَ إِلَیْهِ دِینَهُ فَقَالَ: مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا؛ (بصائرالدرجات، ص۳۷۹، ح۵، عن إسحاق بن عمار؛ بحارالأنوار، ج۱۷، ص۸، ح۱۱ و راجع، تنبیه الخواطر، ج۲، ص۲۷ و شرح نهج‌البلاغه لابن الحدید، ج۲۰، ص۲۷۰، ح۱۲۲)
محمدی ری‌شهری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱ ، ص ۲۵۲-۲۵۵.
معجم تهذیب اللغه، ج۱، ص۱۳۳ف ماده «ادب»؛ معجم مقاییس اللغه، ج۱، ص۷۴، مادّه «ادب».
ر. ک: المنجد، ص۵.
این دسته‌بندی به همراه و تحلیل کاربردهای آن در مدخل «أدب» از دانش‌نامه قرآن و حدیث آمده است.
امام علی(ع) در سخنرانی معروفبهقاصعه می‌فرماید: از همان هنگام که پیامبر خدا(ص) از شیر گرفته شد، خداوند بزرگ‌ترین فرشته‌اش را بر او گماشت و آن فرشته، شب و روز، پیامبر(ص) را در مسیر خصلت‌های والای انسانی و خوی‌های نیکوی جهان، راه می‌بُرد، و من، همانند بچّه شتری که در پیِ مادرش می‌رود، به دنبال او می‌‌رفتم و در هر روز، از خُلق و خُویَش، برایم نشانی بر می‌افراشت (نمونه‌ای را فرا پیشم می‌نهاد) و فرمانم می‌داد که آن را سرمشق خود قرار دهم؛ «الْإِمَامُ عَلِیّ (ع) فِی خُطْبَتِهِ الَّتی تُعْرَفُ بِالقاصِعَهِ: وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ (ص) مِنْ لَدُنْ أَنْ کَانَ فَطِیماً أَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلَائِکَتِهِ یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخْلَاقِ الْعَالَمِ لَیْلَهُ وَ نَهَارَهُ وَ لَقَدْ کُنْتُ أَتَّبِعُهُ اتِّبَاعَ الْفَصِیلِ أَثَرَ أُمِّهِ یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ أَخْلَاقِهِ عَلَماً وَ یَأْمُرُنِی بِالاقْتِدَاءِ بِهِ»؛ نهج‌البلاغه، الخطبه ۱۹۲، الطرائف، ص۴۱۵ عن أبی ذرّ، المناقب لابن‌شهرآشوب، ج۲، ص۱۸۰؛ شرح ابن میثم علی المئه کلمه، ص۲۲۰؛ بحارالأنوار، ج۱۴، ص۴۷۵، ح۳۷،امام باقر(ع) در تفسیر سخن خدای متعال: إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا، جز فرستاده‌ای را که بپسندد که پیش رو و پشت سرش، نگهبانانی می‌گمارد؛ سوره جن، آیه۲۷. می‌فرماید: خدای متعال، فرشتگانی را بر پیامبرانش می‌گمارد تا از اعمال آنان مراقبت کنند و پیام‌های تبلیغی‌شان را به ایشان می‌رسانند و بر محمد(ص) از همان هنگام که از شیر گرفته شد، فرشته‌ای بزرگ گمارد تا او را به نیکی‌ها و مکارم اخلاق رهنمون شود و از بدی و خوی‌های زشت باز دارد؛ «الْإِمَامُ الْبَاقِرُ (ع) – فی قَوْلِهِ تَعَالَى‌: إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا – یُوَکِّلُ اللَّهُ تَعَالَى بِأَنْبِیَائِهِ مَلَائِکَهً یُحْصُونَ أَعْمَالَهُمْ وَ یُؤَدُّونَ إِلَیْهِمْ تَبْلِیغَهُمُ الرِّسَالَهَ وَ وَکَّلَ بِمُحَمَّدٍ مَلَکاً عَظِیماً مُنْذُ فُصِلَ عَنِ الرَّضَاعِ یُرْشِدُهُ إِلَى الْخَیْرَاتِ وَ مَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ یَصُدُّهُ عَنِ الشَّرِّ وَ مَسَاوِی الْأَخْلَاقِ»؛ شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید، ج۱۳، ص۲۰۷؛ بحارالأنوار، ج۳، ص۳۶۲.
و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود و او آنها را به انجام رسانید؛ فرمود: من تو را پیشوای مردم می‌گمارم. (ابراهیم) گفت: و از فرزندانم (چه کس را)؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی‌رسد؛ سوره بقره، آیه۱۲۴.
و از سر هوا و هوس سخن نمی‌گوید؛ سوره نجم، آیه۳.
آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷.
امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند عزَّوجلّ پیامبرش را تربیت کرد و نیکو تربیتش کرد و چون ادب و تربیت او را به کمال رساند، فرمود: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴. آن‌گاه، کار دین و امت را به او واگذار کرد تا بندگان او را تربیت و اداره کند. پس فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا؛ آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷. پیامبر خدا(ص) استوار و هدایت شده و توفیق یافته بود و به وسیله روح‌القدس تأیید می‌شد. در هیچ امری از امور اداری مردم، دچار لغزش و خطا نمی‌شد، که تربیت شده خدا بود؛«الْإِمَامُ الصَّادِقُ (ع): إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحْسَنَ أَدَبَهُ فَلَمَّا أَکْمَلَ لَهُ الْأَدَبَ قَالَ: إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ. ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ أَمْرَ الدِّینِ وَ الْأُمَّهِ لِیَسُوسَ عِبَادَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) کَانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُؤَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ فِی شَیْ‌ءٍ مِمَّا یَسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ»؛ الکافی، ج۱، ص۲۶۶، ح۴؛ منتقی الجمان، ج۱، ص۳۷۶، کلاهما عن فضیل بن یسار، بحارالأنوار، ج۱۷، ص۴، ح۳.
و به راستی تو را خویی است سترگ. سوره قلم، آیه ۴.
برخی گفته‌اند: از آن رو خُلق و خوی پیامبر(ص) بزرگ خوانده شده که همه مکارم اخلاقی در او گرد آمده است… و برخی گفته‌اند: بدین سبب که تربیت الهی را پذیرفت و به سخن خدای متعال، عمل کرد که فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹. و از پیامبر اکرم(ص) روایتشده که فرمود: «خدایم مرا نیکو تربیت کرد، آن‌گاه که فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!» سوره اعراف، آیه۱۹۹ و چون آنها را پذیرفتم، فرمود: إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴. «قِیلَ: سُمِّیَ خُلُقُهُ عَظیمَاً لإجتِماعِ مَکارِمِ الأخلاقِ فیهِ… وَ قیلَ: لأنَّهُ امْتَثَلَ تَأدِیبَ اللهِ تَعالی إیّاهُ بِقَولِهِ تَعالی: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ وَ قَدْ رُوِیَ عَنْهُ قَالَ: أَدَّبَنِی رَبِّی تَأْدِیباً حَسَنَاً؛ إِذْ قَالَ: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. فَلَمّا قَبِلْتُ مِنْهُ قَالَ: إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ»؛ تفسیر القرطبی، ج۱۸، ص۲۲۷. امام حسین(ع) می‌فرماید: خداوند عزّوجلّ، پیامبرش را به نیکوترین وجه تربیت کرد و فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹. و هنگامی که پیامبر(ص) آنچه را خداوند به آن فرمانش داده بود، فراگرفت و رعایت نمود، خدای متعال فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا؛ آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷. پیامبر(ص) به جبرئیل فرمود: «مقصود از عفو چیست؟». او گفت: یعنی با آن که از تو بریده است، بپیوندی و به آن که محرومت کرده، ببخشی و از آن که به تو ستم کرده، در گذری. و چون پیامبر(ص) چنین کرد، خداوند به او وحی کرد: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴. «الْإِمَامُ الْحَسَنُ(ع): إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ(ص) أَحْسَنَ الْأَدَبِ فَقَالَ: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. فَلَمَّا وَعَى الَّذِی أَمَرَهُ قَالَ تَعَالَى: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. فَقَالَ لِجَبْرَئِیلَ(ع) وَ مَا الْعَفْوُ قَالَ: أَنْ تَصِلَ مَنْ قَطَعَکَ وَ تُعْطِیَ مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَکَ فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِکَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَیْهِ: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ»؛ العدد القویّه، ص۵۲، الدّرّ الأنوار، ص۵۰۵؛ کشف الغمّه، ج۳، ص۱۴۲ عن الامام الباقر(ع): و لیس فیه ذیله من “فقال لجبرئیل(ع)”، بحارالانوار، ج۷۸، ص۱۱۴، ح۱۰.
برخی گفته‌اند: از آن رو خُلق و خوی پیامبر(ص) بزرگ خوانده شده که همه مکارم اخلاقی در او گرد آمده است… و برخی گفته‌اند: بدین سبب که تربیت الهی را پذیرفت و به سخن خدای متعال، عمل کرد که فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹. و از پیامبر اکرم(ص) روایت شده که فرمود: «خدایم مرا نیکو تربیت کرد، آن‌گاه که فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹. و چون آنها را پذیرفتم، فرمود: إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴. «قِیلَ: سُمِّیَ خُلُقُهُ عَظیمَاً لإجتِماعِ مَکارِمِ الأخلاقِ فیهِ… وَ قیلَ: لأنَّهُ امْتَثَلَ تَأدِیبَ اللهِ تَعالی إیّاهُ بِقَولِهِ تَعالی: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. وَ قَدْ رُوِیَ عَنْهُ قَالَ: أَدَّبَنِی رَبِّی تَأْدِیباً حَسَنَاً؛ إِذْ قَالَ: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. فَلَمّا قَبِلْتُ مِنْهُ قَالَ: إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ»؛ تفسیر القرطبی، ج۱۸، ص۲۲۷. امام حسن(ع) می‌فرماید: خداوند عزّوجلّ، پیامبرش را به نیکوترین وجه تربیت کرد و فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه۱۹۹. و هنگامی که پیامبر(ص) آنچه را خداوند به آن فرمانش داده بود، فراگرفت و رعایت نمود، خدای متعال فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا؛ آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷. پیامبر(ص) به جبرئیل فرمود: “مقصود ازعفوچیست؟”. او گفت: یعنی با آن که از تو بریده است، بپیوندی و به آن که محرومت کرده، ببخشی و از آن که به تو ستم کرده، در گذری. و چون پیامبر(ص) چنین کرد، خداوند به او وحی کرد: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴. «الْإِمَامُ الْحَسَنُ (ع): إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ(ص) أَحْسَنَ الْأَدَبِ فَقَالَ: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. فَلَمَّا وَعَى الَّذِی أَمَرَهُ قَالَ تَعَالَى: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. فَقَالَ لِجَبْرَئِیلَ(ع) وَ مَا الْعَفْوُ قَالَ: أَنْ تَصِلَ مَنْ قَطَعَکَ وَ تُعْطِیَ مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَکَ فَلَمَّا فَعَلَ ذَلِکَ أَوْحَى اللَّهُ إِلَیْهِ: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ»؛ العدد القویّه، ص۵۲، الدّرّ الأنوار، ص۵۰۵؛ کشف الغمّه، ج۳، ص۱۴۲ عن الامام الباقر(ع): و لیس فیه ذیله من “فقال لجبرئیل(ع)”، بحارالانوار، ج۷۸، ص۱۱۴، ح۱۰.
به نقل از عجلان، از امام صادق(ع) روایت شده: هیچ کس چیزی از انیا را از پیامبر خدا(ص) نمی‌طلبید، مگر آن که به او عطا می‌کرد. زنی فرزندش را نزد ایشان فرستاد و گفت: نزد او برو و چیزی از او بخواه. اگر به تو فرمود: چیزی در بساط نداریم، بگو: پیراهنت را به من بده. پیامبر(ص) پیراهن خود را در آورد و به آن پسر داد. پس خداوند تبارک و تعالی او را ادب میانه‌روی آموخت و فرمود: وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَى عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا؛ و (هنگام بخشش) نه دست خود را فرو بند و نه یکسره بگشای که نکوهیده دریغ خورده فرو مانی؛ سوره اسراء، آیه۲۹. «عن عجلان عن الامام الصادق(ع): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) کَانَ لَا یَسْأَلُهُ أَحَدٌ مِنَ الدُّنْیَا شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ فَأَرْسَلَتْ إِلَیْهِ امْرَأَهٌ ابْناً لَهَا فَقَالَتِ انْطَلِقْ إِلَیْهِ فَاسْأَلْهُ فَإِنْ قَالَ لَکَ لَیْسَ عِنْدَنَا شَیْ‌ءٌ فَقُلْ أَعْطِنِی قَمِیصَکَ. قَالَ فَأَخَذَ قَمِیصَهُ فَرَمَى بِهِ إِلَیْهِ وَ فِی نُسْخَهٍ أُخْرَى فَأَعْطَاهُ فَأَدَّبَهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى عَلَى الْقَصْدِ فَقَالَ: وَلَا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلَى عُنُقِکَ وَلَا تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا»؛ الکافی، ج۴، ص۵۵، ح۷؛ تفسیر العیّاشی، ج۳، ص۴۸، ح۲۵۰۳؛ تفسیر القمّی، ج۲، ص۱۸، کلاهما نحوه؛ بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۷۱، ح۹۰؛ مکارم الاخلاق لابن إبی الدنیا، ص۲۶۴، ح۴۱۱ عن منهال بن عمرو من دون إسناد إلی الإمام الصادق(ع)، تفسیر الثعلبی، ج۶، ص۹۶ عن جابر من دون اسناد إلی الإمام الصادق(ع) و کلاهما نحوه، الدّر المنثور، ج۵، ص۲۷۶.
امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند عزَّوجلّ پیامبرش را تربیت کرد و نیکو تربیتش کرد و چون ادب و تربیت او را به کمال رساند، فرمود: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴. آن‌گاه، کار دین و امت را به او واگذار کرد تا بندگان او را تربیت و اداره کند. پس فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا؛ آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷. پیامبر خدا(ص) استوار و هدایت شده و توفیق یافته بود و به وسیله روح‌القدوس تأیید می‌شد. در هیچ امری از امور اداری مردم، دچار لغزش و خطا نمی‌شد، که تربیت شده خدا بود. «الْإِمَامُ الصَّادِقُ(ع): إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحْسَنَ أَدَبَهُ فَلَمَّا أَکْمَلَ لَهُ الْأَدَبَ قَالَ: إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ أَمْرَ الدِّینِ وَ الْأُمَّهِ لِیَسُوسَ عِبَادَهُ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا. وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) کَانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُؤَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ فِی شَیْ‌ءٍ مِمَّا یَسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ»؛ الکافی، ج۱، ص۲۶۶، ح۴؛ منتقی الجمان، ج۱، ص۳۷۶، کلاهما عن فضیل بن یسار، بحارالأنوار، ج۱۷، ص۴، ح۳.
امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند،محمد(ص) را به نیکویی تربیت کرد و فرمود: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ؛ گذشت را در پیش گیر و به نیکی فرمان ده و از نادانان روی بگردان!؛ سوره اعراف، آیه ۱۹۹. و چون چنین کرد، خداوند بر او نازل کرد: وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ به راستی که تو دارای خویی بزرگ هستی؛ سوره قلم، آیه۴. و چون چنین شد، خداوند، کار دینش را به او وا نهاد و فرمود: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا؛آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید؛ سوره حشر، آیه۷. خداوند، خود، شراب را حرام کرد و پیامبر(ص) هر مست کننده‌ای را حرام کرد و خداوند، آن را تأیید نمود، و خداوند، سهم‌های ارث را معیّن کرد و از جد (پدربزرگ) سخنی به میان نیاورد و پیامبر خدا(ص) سهمی برای او قرار داد و خداوند، آن را تأیید نمود. به خدا سوگند، پیامبر(ص) به عهده خداوند، بهشت می‌بخشد و خداوند، آن را برایش اجازه می‌دهد؛ «عَنْهُ: إِنَّ اللَّهَ أَدَّبَ مُحَمَّدَاً(ص) فَأَحْسَنَ تَأْدِیبَهُ فَقَالَ: خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ. فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ: وَ إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ. فَلَمَّا کَانَ ذَلِکَ فَوَّضَ إِلَیْه دِینَهُ فَقَالَ: مَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ. فَحَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ بِعَیْنِهَا وَ حَرَّمَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) کُلَّ مُسْکِرٍ فَأَجَازَ اللَّهُ لَهُ ذَلِکَ وَ فَرَضَ اللَّهُ الْفَرَائِضَ فَلَمْ یَذْکُرِ الْجَدَّ فَجَعَلَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ(ص) سَهْماً فَأَجَازَ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ وَ کَانَ وَ اللَّهِ یُعْطِی الْجَنَّهَ عَلَى اللَّهِ فَیُجَوِّزُ اللَّهُ ذَلِکَ لَهُ»؛ تهذیب الأحکام، ج۹، ص۳۹۷، ح۱۴۱۷، عن القاسم بن الولید؛ بصائر الدرجات، ص۳۷۸، ح۳، عن القاسم بن محمد نحوه؛ بحارالأنوار، ج۱۷، ص۷، ح۱۰ و راجع، الاختصاص، ص۳۰۹.
«و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید» سوره حشر، آیه ۷.
محمدی ری‌شهری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱،ص ۲۵۶-۲۵۹. بدی را با روشی که نیکوتر است دور کن؛ سوره مؤمنون، آیه ۹۶.
الْإِمَامُ الصَّادِقُ (ع): مَا أَکَلَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مُتَّکِئاً مُنْذُ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى أَنْ قَبَضَهُ تَوَاضُعاً لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا رَأَى رُکْبَتَیْهِ أَمَامَ جَلِیسِهِ فِی مَجْلِسٍ قَطُّ وَ لَا صَافَحَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) رَجُلًا قَطُّ فَنَزَعَ یَدَهُ مِنْ یَدِهِ حَتَّى یَکُونَ الرَّجُلُ هُوَ الَّذِی یَنْزِعُ یَدَهُ وَ لَا کَافَأَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) بِسَیِّئَهٍ قَطُّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَهُ:ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَفَفَعَلَ وَ مَا مَنَعَ سَائِلًا قَطُّ إِنْ کَانَ عِنْدَهُ أَعْطَى وَ إِلَّا قَالَ یَأْتِی اللَّهُ بِهِ وَ لَا أَعْطَى عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ شَیْئاً قَطُّ إِلَّا أَجَازَهُ اللَّهُ إِنْ کَانَ لَیُعْطِی الْجَنَّهَ فَیُجِیزُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ ذَلِکَ»؛ الکافی، ج۸، ص۱۶۴، ح۱۷۵؛ تنبیه الخواطر، ج۲، ص۱۴۸ کلاهما عن معاویه بن وهب؛ بحار الأنوار، ج۴۱، ص۱۳۰، ح۴۱.
عَنْهُ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) یَقْسِمُ لَحَظَاتِهِ بَیْنَ أَصْحَابِهِ فَیَنْظُرُ إِلَى ذَا وَ یَنْظُرُ إِلَى ذَا بِالسَّوِیَّهِ قَالَ وَ لَمْ یَبْسُطْ رَسُولُ اللَّهِ(ص) رِجْلَیْهِ بَیْنَ أَصْحَابِهِ قَطُّ وَ إِنْ کَانَ لَیُصَافِحُهُ الرَّجُلُ فَمَا یَتْرُکُ رَسُولُ اللَّهِ (ص) یَدَهُ مِنْ یَدِهِ حَتَّى یَکُونَ هُوَ التَّارِکَ فَلَمَّا فَطَنُوا لِذَلِکَ کَانَ الرَّجُلُ إِذَا صَافَحَهُ قَالَ بِیَدِهِ فَنَزَعَهَا مِنْ یَدِهِ»؛ الکافی، ج۲، ص۶۷۱، ح۱ و ج۸، ص۲۶۸، ح۳۹۳، کلاهما عن جمیل بن درّاج؛ تنبیه الخواطر، ج۲، ۱۷۶ و فیهما صدره إلی “بالسویّه”؛ بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۶۰، ح۴۷؛ مسند أبی حنیفه، ص۱۶۱، عن أنس من دون إسناد إلی الإمام الصادق (ع) نحوه.
عَنْ أَنَس: نکَانَ رَسُولُ اللهُ(ص) إِذَا لَقِیَهُ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَقَامَ مَعَهُ فَلَمْ یَنْصَرِفْ حَتَّى یَکُونَ الرَّجُلُ هُوَ الَّذِی یَنْصَرِفُ عَنْهُ وَ إِذَا لَقِیَهُ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِهِ فَتَنَاوَلَ بِیَدِهِ نَاوَلَهَا إِیَّاهُ فَلَمْ یَنْزِعْ عَنْهُ حَتَّى یَکُونَ الرَّجُلُ هُوَ الَّذِی یَنْزِعُم»؛ مکارم الأخلاق، ج۱، ص۴۹، ح۱۳؛ الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۷۸؛ تاریخ دمشق، ج۳، ص۳۶۷، کلاهما نحوه؛ کنزالعمال، ج۷، ص۱۵۴، ح۱۸۴۸۶.
مَکارِمُ الْأخْلاقِ عَنْ أَنَس: «مَا قَعَدَ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ(ص) رَجُلٌ قَطُّ فَقَامَ حَتَّى یَقُومَ»؛ مکارم الأخلاق، ج۱، ص۴۹، ح۱۳؛ بحار الأنوار، ج۱۶، ص۲۳۰، ح۳۵؛ المصنّف لابن أبی شیبه، ج۶ ص۱۳۱، ح۵؛ مسند أبی حنیفه، ص۱۶۱؛ تاریخ دمشق، ج۴، ص۵۵.
محمدی ری‌شهری، محمد، سیره پیامبر خاتم، ج۱، ص ۲۶۰-۲۶۳.
«و به راستی تو را خویی است سترگ» سوره قلم، آیه ۴.
«ای مؤمنان! از خداوند و پیامبرش پیش نیفتید و از خداوند پروا کنید که خداوند شنوایی داناست» سوره حجرات، آیه ۱.
«ای مؤمنان! صدایتان را از صدای پیامبر فراتر نبرید و در گفتار با او بلند سخن مگویید چنان که با یکدیگر بلند سخن می‌گویید؛ مبادا کردارهایتان بی‌آنکه خود دریابید تباه گردد» سوره حجرات، آیه ۲.
تفسیر کشف الاسرار.
«به راستی آنان که تو را از پشت (در) اتاق‌ها صدا می‌زنند، بیشترشان خرد نمی‌ورزند» سوره حجرات، آیه ۴.
ربیع الابرار، زمخشری.
«و چون خوراک خوردید پراکنده شوید» سوره احزاب، آیه ۵۳.
راجی، علی، مظلومیت پیامبر، ص ۲۵۶.