مدارا در خانواده در سیره نبوی

بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

مدارا در خانواده در سیره نبوی

منبع: ویکی فقه

از عوامل مهم تحکیم پایه‌های خانواده و تداوم زندگی، عشق، محبت و گذشت از لغزش‌های اعضای خانواده و مدارا با آنان است، از سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خوبی برمی‌آید که زندگی با صبر، عفو و گذشت از خطاهای یکدیگر پایدار می‌ماند، آن حضرت همان‌گونه که در برخورد با دشمنان و معاندان با رفق و مدارا رفتار می‌کرد، در خانه و خانواده به آن اهمیت بیشتری می‌داد.

در این نوشته مدارای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در خانواده در دو بخش قولی و عملی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

۱ – مدارا در لغت و اصطلاح

مدارا در لغت به معنی ملاطفت و نرمی و پنهان کردن کینه و عداوت در مقابل رقیب است؛^۱و۲ اما در اصطلاح به معنی بذل دنیا به خاطر مصلحت دنیا و یا مصلحت دین و یا هر دوی اینهاست.^۳
اما معنای عرفی آن عبارت است از این‌که در مقابل بدی‌ها و ناملایمات دیگران از خود ملایمت و ملاطفت و گذشت نشان دهیم.
۲ – مدارا در خانواده در گفتار نبوی

کانون ‌خانواده از نهادهای مهم اجتماعی است که اساس و سنگ بنای جامعه را تشکیل می‌دهد، اسلام اهمیت زیادی به جایگاه خانواده در جامعه قائل شده و سفارش‌های فراوانی بر تحکیم و تشیید مبانی آن از جانب معصومین (علیهم‌السلام) صورت گرفته است. همان‌گونه که اعمال پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در تمام ابعاد زندگی الگوی مسلمانان است، شیوه رفتارش در خانه نیز برای پیروانش اسوه است.
۲.۱ – عوامل تحکیم خانواده

از عوامل مهم تحکیم پایه‌های خانواده و تداوم زندگی، عشق، محبت و گذشت از لغزش‌های اعضای خانواده و مدارا با آنان است.
از سیره پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خوبی برمی‌آید که زندگی با صبر، عفو و گذشت از خطاهای یکدیگر پایدار می‌ماند، آن حضرت همان‌گونه که در برخورد با دشمنان و معاندان با رفق و مدارا رفتار می‌کرد، در خانه و خانواده به آن اهمیت بیشتری می‌داد در این نوشته مدارای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در خانواده در دو بخش قولی و عملی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
۲.۲ – عشق به همسر و نماز در کنار هم

از منظر قرآن و روایات، خانواده بر پایه محبت و مودت استوار است. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) محبت و عشق به همسر را در کنار عشق به نماز قرارداده، می‌فرماید: «حُبِّبَ إِلَیَّ مِنَ اَلدُّنْیَا اَلنِّسَاءُ وَ اَلطِّیبُ وَ قُرَّهُ عَیْنِی فِی اَلصَّلاَهِ؛^۴ از دنیا سه چیز محبوب من است، عطر و زن و اما آرامش و شادابی چشمان من در نماز است»، این زیباترین جمله در مورد همسر است.
۲.۳ – توصیه به مدارا و صبر

مواجهه با مشکلات و سختی‌ها و کمبودهای مادی و معنوی ممکن است باعث ناراحتی‌هایی در زندگی شود و یا اشتباهات و خطاهایی از یکی از زن و شوهر سر بزند، اگر زندگی بر پایه محبت استوار باشد و پشتوانه‌ای محکم، چون گذشت داشته باشد، تحمل مشکلات آسان و چشم ‌پوشی و اغماض از خطاها و اشتباهات، سهل خواهد بود، در این میان گذشت و مدارا از جانب مردها به دلیل اقتدار بیشتر، زیبنده‌تر خواهد بود، به همین جهت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مورد مدارا در خانواده بیشتر مردان را مورد خطاب قرار داده و سفارش به مدارا نموده و بر تحمل و صبر بر بداخلاقی‌ها و حرف‌های ناراحت کننده همسر وعده ثواب و پاداش داده است.
از جمله آن حضرت فرمودند: «خَیرُکُمْ خَیرُکُمْ لاَهْلِهِ وَاَنَا خَیرُکُمْ لاَهْلِی؛^۵  بهترین فرد شما کسی است که برای خانوده‌اش بهترین باشد، و من بهترین شما نسبت به خانواده خودم هستم».
یعنی هرکس که رفتار بهتر با خانواده خود داشته باشد، بهترین افراد امت به حساب می‌آید و خود حضرت در این راه پیش‌ ‌قدم بود و بهترین برخورد و تعامل را با خانواده خود داشته است.
۲.۴ – مدارا از جمله حقوق زن و مرد

همچنین درباره حقوق زن و مرد بر یکدیگر می‌فرماید: «… فَلَکُمْ عَلَیْهِنَّ حَقٌّ وَ لَهُنَّ عَلَیْکُمْ حَقٌّ، وَ مِنْ حَقِّکُمْ عَلَیْهِنَّ أَنْ لاَ یوطئوا فُرُشَکُمْ وَ لاَ یَعْصِینَکُمْ فِی مَعْرُوفٍ فَإِذَا فَعَلْنَ ذَلِکَ فَلَهُنَّ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لاَ تَضْرِبُوهُنَّ؛^۶  شما مردان بر زنان حقی دارید و آنان نیز بر شما حقی دارند، از جمله حقوق شما بر آنان اینست که رابطه نامشروع با بیگانه برقرار نکنند و در موارد لزوم، از شما سرپیچی نکنند، پس آن‌گاه که این حقوق را ادا کردند، حق خرجی و لباس در حد متعارف و معمول را دارا هستند و نیز از جمله حقوق این‌که (اگر اشتباه کردند، از اشتباه‌شان بگذرید) آنان را نزنید».

در جایی دیگر حضرت، مردان و زنان را در مقابل بداخلاقی همسران توصیه به صبر نموده می‌فرماید: « مَنْ صَبَرَ عَلَى سُوءِ خُلُقِ اِمْرَأَتِهِ أَعْطَاهُ اَللَّهُ مِنَ اَلْأَجْرِ مَا أَعْطَى أَیُّوبَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ عَلَى بَلاَئِهِ وَ مَنْ صَبَرَتْ عَلَى سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا أَعْطَاهَا اَللَّهُ مِثْلَ ثَوَابِ آسِیَهَ بِنْتِ مُزَاحِمٍ؛^۷  مردی که در مقابل بد اخلاقی زنش صبر نماید خداوند اجر و پاداش حضرت ایوب (علیه‌السّلام) را به او عطا خواهد کرد، همچنین زنی که بد اخلاقی شوهر را تحمل نماید، خداوند ثواب و اجر آسیه را به او خواهد داد».

۲.۵ – نعمت آرامش با مدارا

به خاطر مشکلات و نابسامانی‌هایی که ممکن است در زندگی پیش بیاید، باید صبر پیشه کرد، اگر کسی در مقابل ناملایمات و مشکلات و بد اخلاقی‌ها صبر و بردباری از خود نشان ندهد و بداخلاقی و بدی را با بدی جواب دهد، پیوند عاطفی و رابطه محبت‌آمیز زناشویی آسیب دیده و دامنه اختلافات وسعت یافته و بالتبع بر مشکلات افزوده خواهد شد، به همین جهت صبر و تحمل در مقابل بدی‌های همسر (چه فعلی باشد و چه زبانی)، مستحب است، باید توجه داشت که انس و آرامش خانوادگی نعمت است و با کوچک‌ترین برخورد نامناسب و سخت‌گیری‌های بی‌جا و بی‌مورد نباید آرامش خانواده را به هم زد، بلکه بهترین کار مداراست.
آن حضرت درباره مردان می‌فرماید: « خَیرُ الرِّجالِ مِن اُمَّتِی الَّذینَ لا یَتَطاوَلونَ عَلى أهلیهِم، ویَحِنّونَ [عَلَیهِم] ولا یَظلِمونَهُم؛^۸  بهترین مردان امت من کسانی هستند که بر خانواده‌شان ستم روا نمی‌دارند و نسبت به آنان مهربان بوده و در حق آنان ظلم‌ نمی‌کنند».
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) افراد با گذشت را بهترین افراد امت معرفی کرده است، منظور آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این است که کسانی که صفات مزبور را ندارند و به خانواده‌شان ظلم می‌کنند، بدترین افراد امت می‌باشند.
همچنین آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) توهین به مقام زن را نشانه‌ پستی و دنائت دانسته، می‌فرماید: «ما اَکْرَمَ النِّساءَ اِلاّ کَریمٌ وَ لااَهانَهُنَّ اِلاّ لَئیمٌ؛^۹و۱۰  یعنی زنان را احترام نمی‌کند؛ مگر اشخاص کریم و دارای کرامت و توهین نمی‌کند به ساحت زنان، مگر افراد پست.»

درباره رفتار نیک به زنان‌ گفته است: « أَوْصَانِی جِبْرِیلُ ع بِالْمَرْأَهِ حَتَّى ظَنَنْتُ أَنَّهُ لَا یَنْبَغِی طَلَاقُهَا إِلَّا مِنْ فَاحِشَهٍ بَیِّنَهٍ؛^۱۱ جبرئیل آن قدر در مورد زنان به من سفارش کرد که گمان کردم که طلاق آنان جز در مواردی که فضاحت آشکار از آنان دیده شود، جایز نیست».
۳ – مدارا در خانواده در سیره عملی

در سیره عملی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز مصادیق فراوانی از مدارای آن حضرت در خانواده مشاهده می‌شود.
تاریخ سیره نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مملو است از رفتار کریمانه و مدارای حضرت با اهل خانه مخصوصاً با همسرانش؛ به صورت طبیعی برخی از همسران آن حضرت نسبت به همدیگر حسادت می‌ورزیدند و سعی داشتند که توجه و محبت حضرت را نسبت به خود جلب نماید و در این راستا با اعمال خود سبب رنجش آن حضرت را فراهم می‌کردند که موارد زیادی در تاریخ وجود دارد؛ ولی آن حضرت با حسن خلق و سعه صدر با آنان مدارا می‌نمود.^۱۲ و هیچ‌گاه در مقابل آنان گفتار یا رفتار خشونت‌آمیز نداشتند که به چند مورد اشاره می‌شود:
۳.۱ – مدارا در وقت غضب

در مواقعی که نسبت به رفتار همسرانش بسیار غضبناک می‌شد در برابر آنان مدارا نموده یک روز از آنان دوری می‌کرد از عمر بن خطاب روایت شده است: روزی بر همسرم غضب کردم؛ اما وقتی همسرم به من رو کرد، من از او انکار کردم، همسرم گفت: قسم به خدا وقتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از دست همسران خود ناراحت می‌شد، فقط یک روز از آنها دوری می‌کرد، عمر می‌گوید: سراغ حفصه رفتم و جریان را از او جویا شدم او نیز این موارد را تایید کرد.^۱۳
۳.۲ – ریختن غذای صفیه

رفق و مدارای آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با اعضای خانواده را می‌توان در روایتی که از عایشه نقل شده به خوبی مشاهده کرد.
وی می‌گوید: روزی نوبت حضرت پیامبر به خانه من بود، صفیه از همان غذایی که من درست کرده بودم برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرستاده بود، وقتی ظرف غذا را در دست کنیز صفیه دیدم، لرزه بر تنم افتاد که حتی مرا لرز فرا گرفت، به آن ظرف زدم و‌ انداختم، عایشه می‌گوید: پیامبر به من نگاه کرد و آثار ناراحتی را در چهره‌اش مشاهده کردم، گفتم پناه می‌برم به رسول‌ خدا از این‌که مرا امروز نفرین نماید، می‌گوید: پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: سزاوار آن هستی، عایشه می‌گوید: به پیامبر گفتم: کفاره این عمل چیست؟ فرمودند: مانند طعامش، طعام بده و مانند ظرفش ظرف تهیه کن.^۱۴و۱۵

۳.۳ – توطئه حفصه و عایشه

یکی دیگر از موارد مدارای آن حضرت، جریان توطئه حفصه و عایشه برای مانع شدن آن حضرت از رفتن به خانه یکی دیگر از همسرانش بود. زیرا حضرت در خانه یکی از همسرانش (زینب بنت جحش) مقداری عسل تناول فرموده بود و از آن عسل خیلی خوشش آمده بود، عایشه و حفصه وقتی از جریان مطلع شدند، با هم توطئه کرده بودند که هر وقت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به نزد هر کدام از آنها آمد، به او بگویند که چه خورده‌ای؛ زیرا دهانت بوی بدی می‌دهد، تا حضرت دیگر از آن عسل تناول نکند بدین ترتیب حضرت را از رفتن به خانه زینب باز دارند.^{۱۶و۱۷و۱۸}

وقتی حضرت از توطئه آنان مطلع شد سخت ناراحت گردید؛ ولی با این وصف با آنان مدارا نمود.
۳.۴ – انتقال بار شتر عایشه

آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در سفر حجه الوداع، همسرانش را نیز با خود به سفر برده بود، بار شتر صفیه سنگین بود و شترش هم تیزگام نبود، حضرت دستور داد که وسایل عایشه را که سبک است به شتر صفیه منتقل کنند و وسائل صفیه را که سنگین است به شتر عایشه منقل کنند، تا سرعت حرکت قافله بیشتر شود، عایشه می‌گوید: این اقدام مرا به خشم آورد و واداشت که فریاد بزنم آی بندگان خدا! این زن یهودی بر رسول‌ الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) غلبه کرده است، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: یا‌ ام‌عبدالله! چون بار شتر تو سبک بود بار صفیه را به شتر تو منتقل ساختیم و بار ترا به شتر او.
عایشه خطاب به حضرت می‌گوید: آیا تو گمان می‌کنی پیامبر‌ خدا هستی! حضرت تبسمی کرد و گفت: آیا در این مورد شک داری تو یا‌ ام‌المؤمنین یا‌ ام‌عبدالله! دو باره عایشه می‌گوید: آیا تو گمان می‌کنی رسول‌ خدا هستی آیا عدالت را رعایت کردی! عایشه می‌گوید: پدرم ابوبکر حرف‌های مرا شنید و با تعجب سراغ من آمد با سیلی محکم به صورتم زد، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فریاد زد یا ابوبکر دست نگهدار! ابوبکر عرض کرد یا رسول ‌الله آیا نشنیدی چه گفت، حضرت در جواب فرمودند: غیر از من کسی به بالا و پائین قضایا آگاهی ندارد.^۱۹و۲۰
۳.۵ – اخلاق نیکو و سعه صدر

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در موارد فراوان در مقابل سخنان و رفتارهای همسرانش با اخلاق نیکو و سعه صدر برخورد می‌کرد، آن حضرت نه تنها با همسران خود، بلکه با خادمان منزل نیز مدارا می‌کرد. انس بن مالک که مدت ده سال خدمت‌کار حضرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود، می‌گوید: مدت ده سال خدمت‌کار حضرت پیامبر بودم، در این مدت هرگز حتی یک «اف» هم به نگفت و در مورد کاری که کرده بودم نگفت چه کردی و چرا این کار را نکردی! و همچنین کاری که نکرده بودم نگفت چرا این کار را ترک کردی.^۲۱و۲۲

۳.۶ – تبعات اذیت همسر

آن حضرت در مورد اذیت همسر فرمود: «فای رَجُلٍ لَطَمَ امراته لَطْمَهً، امرالله عزوجل مالک خَازِنَ النِّیرَانِ فَیَلْطِمُهُ عَلَیَّ حُرِّ وَجْهِهِ سَبْعِینَ لَطْمَهً فِی نَارِ جَهَنَّمَ؛^۲۳  اگر کسی بدون جهت همسرش را اذیت کند، خداوند او را مجازات خواهد کرد و می‌فرماید: کسی که با همسرش بدرفتاری کند و او را کتک بزند، خداوند متعال به «مالک» مأمور دوزخ امر می‌کند که در برابر هر سیلی که به زنش زده، هفتاد سیلی به گونه او بزند».
۴ – پانویس

1. زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس، ج۳۸، ص۳۴، بیروت، المکتبه الحیاه
2. زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس، ج۱۰، ص۳۰۹، بیروت، المکتبه الحیاه
3. عظیم آبادی، شرف الحق، عون المعبود شرح سنن ابی‌داود، ۱۳، ص۱۰۳، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق
4. شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، ص۱۶۵، جامعه مدرسین، ۱۳۰۴ق
5. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۲۱۶، منشورات الرضی، ۱۳۹۲
6. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۰۳، ص۲۴۵، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق
7. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۰۳، ص۲۴۷، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق
8. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۰۳، ص۲۱۷، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق
9. متقی الهندی، کنز العمال، ج۱۶، ص۳۷۱، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ق
10. سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، ج۱، ص۶۶۶۱
11. طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۲۱۶، منشورات الرضی، ۱۳۹۲
12. امهات المؤمنین فی مدرسه النبوه، ج۱، ص۱۵
13. حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۱، ص۲۶۱
14. حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، ج۶، ص۲۷۷
15. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، ج۹، ص۷۰-۷۱، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۴
16. مقریزی، تقی الدین، امتاع الاسماع، ج۱۳، ص۶۸، بیروت، دار المتب العلمیه، ۱۴۲۰ق
17. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج۶، ص۱۵۶
18. صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، ج۱۰، ص۴۰۷، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۴
19. هیثمی، علی بن ابی‌بکر، مجمع الزوائد، ج۴، ص۳۲۲، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق
20. ابی‌یعلی، اسماعیل بن محمد، مسند ابی‌یعلی، ج۸، ص۱۲۹، بیروت، دارالمأمون للتراث، چاپ اول، ۱۴۰۸ق
21. ترمذی، عیسی، سنن ترمذی، ج۳، ص۲۴۸، بیروت دارالفکر، ۱۴۰۳ق
22. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۶، ص۴۲، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۸
23. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسایل، ج۱۴، ص۲۵۰، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.