ذکر در سیره نبوی
منبع: ویکی فقه
عبادت برگرفته از واژه عربی عبد به معنای بندگی۱و۲و۳ و خضوع و تذلل است.۴ عبادت اظهار بندگی به درگاه خداوند است و این اظهار بندگی ملزوماتی دارد که در سیره و کلام رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله وسلم) بدان پرداخته شده است.
- ذکر در لغت
ذکر در کتب لغت به معنای یاد کردن یک چیز۵ و یا یادآوری چیزی پس از فراموشی استعمال شده است.۶و۷ این یاد کردن می‌تواند با زبان باشد۸و۹ یا قلب یا هر دو.۱۰
- اقسام ذکر
ذکر خدای سبحان از بارزترین مصادیق پرستش خداوند به شمار رفته و از لحاظ وجودی دارای اقسامی است که کامل‌ترین آن یاد بنده نسبت به خداوند متعال است. رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله وسلم) ذکر را مختص به زبان نمی‌دانست، بلکه هر کاری و هر عملی که نمودار یاد پروردگار باشد را ذکر او به حساب می‌آورد. هم‌چنان که در روایتی از ایشان آمده: «هرکس از خداوند عزوجل فرمان برد، خدا را یاد کرده است، هر چند نمازخواندن و روزه گرفتن و قرآن خواندنش اندک باشد.»۱۱و۱۲و۱۳و۱۴و۱۵
- عامل نجات بخش
در بیان رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) یاد خداوند متعال “برترین صدقات۱۶و۱۷و۱۸ و موجب آسانی کارها و راغب گردیدن مردم به آخرت به شمار آمده۱۹ عملی برشمرده شده که محبوب‌تر از آن نزد خداوند متعال۲۰ و عاملی مؤثرتر از آن در نجات بنده از بند گناهان در دنیا و آخرت، یافت نمی‌شود.۲۱ ایشان علاقه به ذکر خدا را نشانه حب به خداوند و بی‌علاقه‌گی به آن را نشانه دشمنی با خدا عنوان کردند.۲۲و۲۳و۲۴و۲۵
روزی در جمع اصحاب و یارانش خطاب به آنان فرمودند: «آیا به شما نگویم که بهترین و پاکیزه‌ترین اعمال شما نزد خدایتان چیست و چه چیز درجات شما را بیش از هر چیز، بالا می‌برد و از درهم و دینار برایتان بهتر است و (حتی) از این که با دشمن رو به رو شوید و بکشید و کشته شوید، ارزشمندتر است”؟ گفتند: آری، ای پیامبر خدا! فرمود: ” بسیار به یاد خداوند عزوجل بودن”»۲۶و۲۷و۲۸و۲۹و۳۰ و به مسلمانان می‌فرمودند: «اگر می‌خواهید برگزیده‌ترین بنده خداوند متعال باشید، پس خدا را فراوان یاد کنید».۳۱
- تأکید بر مداومت ذکر
پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر مداومت بر ذکر تأکید داشته می‌فرمود: «هیچ چیزی را بر یاد خدا ترجیح مده»؛۳۲و۳۳ چرا که غافل شدن از یاد خدا در هر لحظه از عمر آدمی موجب افسوس در روز قیامت است،۳۴و۳۵و۳۶
می‌فرمودند: «تا وقتی به یاد خدا باشی، ایستاده یا نشسته، در بازار یا در محفل صمیمی و یا هرکجا که باشی، پیوسته در حال نماز و عبادت هستی».۳۷
- مجالس سودمند
هم چنین در احادیث رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مجالسی سودمند، معرفی شده‌اند که در آن، ذکر خدا شود.۳۸و۳۹و۴۰و۴۱ و اگر جز این باشد چیزی جز حسرت و وبال برای اهل مجلس نخواهد بود.۴۲و۴۳و۴۴ ایشان حکایت کسانی را که خدا را یاد می‌کنند با کسانی که ذکری از خداوند به میان نمی‌آورند را حکایت انسان زنده و مرده دانستند۴۵و۴۶و۴۷ و فرمودند: «مثل کسی که در میان غافلان، به یاد خدا است، مثل چراغ در خانه تاریک است».۴۸و۴۹و۵۰
- ثمرات یاد خدا
در احادیث و روایات رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) زنده شدن دل‌ها۵۱ شفای دل‌ها۵۲و۵۳و۵۴ دور شدن شیطان۵۵و۵۶و۵۷ ایمنی از نفاق۵۸و۵۹و۶۰و۶۱ دوستی خدا۶۲و۶۳و۶۴و۶۵ و مصونیت از ثمرات یاد خدا برشمرده شده است.
پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): خداوند سبحان فرمود: “چون بدانم که یاد من بر جان بنده‌ام چیره گشته است، خواهش او را متوجه سؤال و مناجات با خود می‌کنم. پس چون بنده‌ام چنین شود، هرگاه بخواهد دچار سهو و غفلت شود، مانع غفلتش می‌شوم. اینان، دوستان حقیقی من و قهرمانان واقعی هستند”۶۶و۶۷و۶۸
- برترین ذاکر الهی
رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خود نیز برترین ذاکران الهی بود می‌فرمود: «إنَّ رَبِّی أمَرَنِی أن یکونَ نُطقِی ذِکراً …؛ خداوند به من امر کرده که سخنم ذکر باشد و…»۶۹و۷۰و۷۱ روایت شده که حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر نمی‌خاست و نمی‌نشست، مگر با ذکر خدا۷۲و۷۳و۷۴ ایشان هر روز سیصد و شصت بار به تعداد عروق بدن، حمد خدا می‌گفت و می‌فرمود: «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ کثیراً عَلى کلِّ حالٍ؛ در تمام حالات و به طور فراوان حمد و ستایش مخصوص پروردگار جهانیان باد».۷۵و۷۶و۷۷
نزول برخی آیات بر آتش شور و اشتیاق حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ذکر خدا بیش از پیش دامن می‌زد؛ آن چنان‌که کفار به طعنه و استهزاء می‌گفتند: «او جن زده شده است.» (از ابوسعید خدری روایت شده که وقتی آیه ۴۱ سوره احزاب نازل شد، رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن قدر به ذکر خدا مشغول شد که کفار به طعنه و استهزاء می‌گفتند او جن زده و دیوانه شده است).۷۸
پانویس
- ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴، ج۳، ص۲۷۰ – ۲۷۱.
- زکریا، ابوالحسن احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبد السلام محمود هارون، مکتبه الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴، ج۴، ص۲۰۶ – ۲۰۷.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۰۹، ج۲، ص۴۹.
- ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴، ج۳، ص۲۷۱.
- راغب اصفهانی، المفردات الفاظ القرآن، دمشق – بیروت، دارالقلم – دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲، ص۳۲۸.
- زکریا، ابوالحسن احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبد السلام محمود هارون، مکتبه الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴، ج۲، ص۳۵۸.
- ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴، ج۴، ص۳۰۸.
- زکریا، ابوالحسن احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبد السلام محمود هارون، مکتبه الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴، ج۲، ص۳۵۸.
- ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴، ج۴، ص۳۰۸.
- راغب اصفهانی، المفردات الفاظ القرآن، دمشق – بیروت، دارالقلم – دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲، ص۳۲۸.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الاختصاص، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳، ص۲۴۸.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن حسین، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۱ش، ص۳۹۹.
- حلی، ابن فهد، عده الداعی، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۷، ص۳۰۲.
- سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۵۷۳.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۵.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط، دارالحرمین، ۱۴۱۵، ج۷، ص۲۵۰.
- سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۴۹۸.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۲.
- پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، نهج الفصاحه، تحقیق و ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، دنیای دانش، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۳.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۶.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۶.
- شعیری، تاج الدین، جامع الاخبار، قم، شریف رضی، ۱۳۶۳ش، ص۱۲۸.
- ابن عدی، عبدالله، الکامل، تحقیق یحیی مختار غزاوی، ج۴، ص۱۲۸.
- سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۱۵۷.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۱۷ – ۴۱۸.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۴۹۹.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۳۹.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ج۷، ص۱۵۶.
- امام مالک، مالک بن انس، الموطا، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵، ج۱، ص۲۱۱.
- احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۴۵، ص۵۱۵.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱۶، ص۱۲۸.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، ۱۴۱۲، ص۴۵۶.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج۷۴، ص۱۰۹.
- هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۸۸، ج۱۰، ص۸۰.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط، دارالحرمین، ۱۴۱۵، ج۸، ص۱۷۵.
- سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۵۱۵.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۴۶.
- دیلمی، حسن ابن ابی الحسن، اعلام الدین، آل البیت علیه‌السّلام، قم، ۱۴۰۸، ص۲۹۳.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج۷۱، ص۱۸۹.
- احمد بن حنبل، مسند احمد، ج۱۱، ص۶۶۳.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۹، ص۱۴۸.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۴۹۷.
- حلی، ابن فهد، عده الداعی، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۷، ص۲۴۶.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، ۱۴۱۲، ص۲۷۶.
- نووی دمشقی، یحیی بن شرف، ریاض الصالحین من کلام سید المرسلین، دار الوفاء، چاپ هفتم، ۱۴۲۸، ص۳۴۲.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، دار الفکر، افست دار الطباعه العامره استانبول، بی تا، ج۷، ص۱۶۸.
- عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، بیروت، دارالمعرفه، چاپ سوم، بی تا، ج۱۱، ص۱۷۷.
- عجلونی، اسماعیل بن محمد، کشف الخلفاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ سوم، ۱۴۰۸، ج۱، ص۴۲۰.
- سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۱، ص۶۶۲.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۳۰.
- مالکی اشتری، ورام بن ابی فراس، مجموعه ورام، قم، مکتبه الفقیه، بی تا، ج۲، ص۱۲۰.
- عجلونی، اسماعیل بن محمد، کشف الخلفاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ سوم، ۱۴۰۸، ج۱، ص۴۱۹.
- سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۱، ص۶۶۵.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۱۴.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج۶۰، ص۱۹۴.
- هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۸۸، ج۷، ص۱۴۹.
- موصلی، ابو یعلی احمد بن علی بن المثنى، مسند، تحقیق حسین سلیم اسد، ج۴، ص۱۹۴.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۵۰۰.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الاوسط، دارالحرمین، ۱۴۱۵، ج۷، ص۸۶.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ج۷، ص۱۵۴.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۵.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۵۰۰.
- سیوطی، جلال الدین، الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۹۸۱، ج۲، ص۵۷۹.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ج۷، ص۱۵۴.
- متقی هندی، علاء الدین علی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح صفوه السقا، بیروت، الرساله، ۱۹۸۹، ج۱، ص۴۲۵.
- حلی، ابن فهد، عده الداعی، دارالکتاب الاسلامی، ۱۴۰۷، ص۲۴۹ – ۲۵۰.
- حلی ابن فهد، احمد بن شمس‌الدین، التحصین، قم، امام مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف، ۱۴۰۶، ص۲۶.
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، تهران، اسلامیه، بی تا، ج۹۰، ص۱۶۳.
- قضاعی، محمد ابن سلامه، مسند الشهاب، تحقیق حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، الرساله، چاپ اول، ۱۹۸۵، ج۲، ص۱۸۹.
- طبرسی، علی بن حسن، مشکاه الانوار، ص۱۱۶.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ۱۴۰۸، ج۵، ص۲۹۲.
- بیهقی، ابوبکر، دلائل النبوه و معرفه احوال صاحب الشریعه، ج۱، ص۲۸۸.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵، ج۳، ص۳۵۰.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا علیه‌السّلام، ج۲، ص۲۸۴.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۵۰۳.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴، ص۵۹۷.
- شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیه‌السّلام، ج۷، ص۱۷۱.
- ابوالفتوح رازی، حسن بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸، ج۱۵، ص۴۳۲.