شاخص‌های اخلاق اجتماعی در سیره نبوی (ص)

منبع: پایگاه جامعه علمی امیرالمؤمنین (علیه السلام)

اصول اخلاق اجتماعی در سیره پیامبر اکرم(ص)
اخلاق و سیاست در نظر و عمل سیاسی پیامبر اکرم(ص) پیوندی ناگسستنی دارد و سیاست در نظر ایشان کاملاً منطبق بر اصول و مبانی اخلاقی است. سیره رسول خدا (ص) نشان داده است که در هیچ مورد به بهانه پیشبرد مقاصد سیاسی، آرمان‌های اخلاقی ذبح نشده و هیچ‌گاه فضائل اخلاقی به نفع سیاست به حاشیه رانده نشدند. از جمله اصول اخلاقی که در سیره اجتماعی – سیاسی رسول خدا (ص) جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. صداقت و امانت‌داری
صداقت و راستگویی از ابتدایی‌ترین و بدیهی‌ترین اصول اخلاقی به شمار می‌رود. با این حال این اصل اخلاقی در میان سیاستمداران و حاکمان کم رنگ شده و اساساً برخی سیاست را با دروغ‌گویی و تزویر هم‌زاد و قرین می‌دانند.
طبری روایت می‌کند: روزی که پیامبر اکرم (ص) مأمور به ابلاغ عمومی دعوت رسالت خویش شد، بر فراز صخره‌ای در کوه صفا قرار گرفت و فرمود: ای مردم آیا اگر به شما خبر دهم که در پشت این کوه دشمن کمین کرده و قصد حمله به شما را دارد آیا سخن مرا می‌پذیرید؟ همگی در جواب گفتند آری تو در نزد ما شخص معتمدی هستی و ما هرگز از تو سخن کذبی نشنیده‌ایم، آن گاه حضرت ادامه داد: آگاه باشید که من پیامبر خدا و بیم‌دهنده شما از عذاب شدید الهی هستم. (امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، ج۱، ص ۲۳۲)
همچنین امانت‌داری نیز یکی صفات برجسته اخلاقی آن حضرت بود و به قدری ایشان با این صفت شناخته شده بود که وی را «محمدامین» لقب داده بودند.
خداوند پیامبر خویش را به دور از هر خدعه و نیرنگی معرفی کرده و می‌فرماید: «وَ ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَغُلَّ وَ مَنْ یَغْلُلْ یَأْتِ بِما غَلَّ یَوْمَ الْقِیامَهِ» (‌آل عمران/۱۶۱) و هیچ پیامبری را سزا نیست که خیانت کند و هرکس خیانت ورزد روز قیامت با آنچه در آن خیانت کرده بیاید آن گاه به هرکس (پاداش) آنچه کسب کرده به تمامی داده می‌شود و بر آنان ستم نرود.
۲. پایبندی به عهد و پیمان
پایبندی به عهد و پیمان در تمامی زندگی پیامبر(ص) به وضوح آشکار بود و حتی در جزئی‌ترین مسائل نیز، آن حضرت حاضر به نقض قول و وعده خویش نبودند. در روایت است که روزی رسول خدا(ص) با مردی در نقطه‌ای (صخره‌ای) قرار گذاشته بود. آفتاب به شدت می‌تابید و شدت حرارت، پیامبر(ص) را رنج می‌د‌اد. اصحاب به پیامبر عرض کردند که زیر سایه رود و در آنجا منتظر مرد باشد. حضرت جواب دادند: «وعده ما همین جاست. در این مکان می‌مانم تا بیاید».(مکارم الاخلاق، ج۱، ص ۲۴)
۳. رأفت و مهربانی
بدون شک یکی از عوامل موفقیت پیامبر اکرم(ص) در امر رسالت و تبلیغ دین، حسن خلق و رأفت و عطوفت ایشان نسبت به مردم بود. خداوند در قرآن کریم خطاب به پیامبر خویش می‌فرماید: «ای پیامبر! اگر با مردم سخت دل بودی و با خشونت رفتار می‌کردی، هر آیینه از کنار تو پراکنده می‌شدند» (آل عمران/۱۵۹)
این مهر و عطوفت تا حدی بود که حتی دشمنان حضرت نیز از آن بهره‌مند می‌شدند و حضرت منازعات سیاسی را بهانه‌ای برای زیر پاگذاشتن این اخلاق حسنه نمی‌دیدند. در این جا مناسب است به نمونه‌ای بزرگ از رافت و رحمت نبوی در سیره ایشان اشاره کنیم: زنی به نام ساره دو سال پس از جنگ بدر از مکه به مدینه آمده نزد پیامبر (ص) رفت، پیامبر به او فرمود: مسلمان شده‌ای؟
گفت: نه
– برای قبول اسلام آمده‌ای؟
گفت: نه
– پس برای چه آمده‌ای؟
ساره گفت: شما برای ما پشت و پناه بودید اکنون من پشتیبانی ندارم و به سختی نیازمند شده‌ام، آمده‌ام تا به من کمک کنید و به من جامه و مرکب بدهید.
پیامبر(ص) گفت: تو که آوازه خوان جوانان مکه بودی چه طور محتاج شدی؟
گفت: پس از جنگ بدر کسی مرا برای آوازه خوانی نمی‌برد.
پیامبر به خاندان خود دستور دادند که به آن زن کمک کنند و آنان نیز کمک کرده و به او جامه و مرکب دادند. (حکیمی، محمدرضا، حکومت اسلامی از منظر قرآن و سنت ص۲۳۲)
۴. قاطعیت در اجرای عدالت و اقامه حدود الهی
سیره رسول خدا (ص) در مسائل شخصی، همواره با عفو و گذشت و نرم‌خویی همراه بود، اما زمانی که پای منافع عمومی و نیز تعدی به حدود الهی به میان می‌آمد، حضرت به هیچ وجه کوتاه نیامده و با صلابت و قاطعیت برخورد می‌کردند. اگر کسی به شخص ایشان جسارتی می‌کرد، آن را تحمل می‌نمود ولی اگر کسی مرزها و حدود اسلام را نقض می‌کرد، دیگر نه تنها تحمل نمی‌کرد، ‌بلکه مصمم در اجرای حدود الهی و برخورد قاطع با شخص متخلف بود.
۵. صبر و استقامت
صبر و استقامت یکی از ابزارهای مهمی است که پیامبر گرامی اسلام (ص) در تمامی ابعاد زندگیش به کار می‌بست. در اهمیت این صفت برجسته اخلاقی همین بس که خداوند در قرآن کریم ۱۹ بار پیامبر اکرم(ص) را به‌ آن توصیه کرده است؛ از جمله در این آیه که می‌فرماید: «فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِلْ لَهُمْ» (احقاف/۳۵)- پس همان‌گونه که پیامبران نستوه صبر کردند، صبر کن و برای آنان شتابزدگی به خرج مده. همچنین در آیات مربوط به جهاد به عنصر صبر اشارهه شایانی شده است.
در این جا مناسب است تا به نمونه‌ای از شکیبایی آن حضرت در مقابل ناملایمات اشاره داشته باشیم.
در جریان جنگ احد، یکی از مشرکان دندان‌های جلوی پیامبر (ص) را شکست و صورت آن حضرت شکاف برداشت. اصحاب بسیار ناراحت شدند و از آن حضرت خواستند تا آن شخص را نفرین کند. پیامبر(ص) به آنها فرمود: «إنّی لَم اُبعَثْ لَعّاناً، و إنّما بُعِثتُ رَحمَهً» (طباطبائی، سیدمحمد حسین، سنن النبی ص ۴۱۳) یعنی من برای ناسزاگویی مبعوث نشده‌ام بلکه دعوت‌کننده و مایه رحمتم. لذا پیامبر نه تنها وی را نفرین نکرد بلکه در حق وی دعا نمود.
۶. رفتار عادلانه با دوست و دشمن
یکی از نکات قابل توجه در سیره پیامبر و تعالیم معصومین اصالت اجرای عدالت و عدم ظلم با دوست و دشمن است. قرآن کریم می‌فرماید: «مبادا دشمنی با گروهی شما را وادارد تا به بی‌عدالتی با آنان رفتار کنید» (مائده/۸)
پیامبر نیز در سیره حکومتی خود این آموزه را عمل می‌نمودند و حفظ کرامت انسان را از اصول اساسی برمی‌شمردند. ایشان می‌فرمایند: «مردمان از زمان حضرت آدم تا امروز مانند دندانه‌های شانه برابرند و نه عربی بر عجم برتری دارد و نه سرخی بر سیاه مگر به لحاظ تقوی».(شیخ مفید، اختصاص ص ۳۳۷) که صدالبته در سیره پیامبر تقوی به عنوان معیار باطنی موجب ایجاد تبعیض‌های ظاهری نشده است همان گونه که ایشان و پس از وی امیرالمؤمنین با استناد به این اصل از تبعیض جلوگیری می‌کردند و به آنان که به خاطر سبقت در اسلام سهم بیشتری از بیت‌المال را طلب می‌کردند دست رد می‌زدند و بیت‌المال را به تساوی تقسیم می‌نمودند.
۷. دوری از تملق‌خواهی
از دیگر ویژگی‌های عملی به خصوص درباب سیاست از جانب پیامبر اکرم (ص) دوری از تملق‌خواهی و نهی شدید از این ویژگی غیرانسانی است.
پیامبر(ص) در این باره در مقام بیان زشتی این مساله می‌فرمایند: خاک در صورت ستایشگران و تملق‌گویان بپاشید. (سفینه البحار ج۲ص۵۲۹) که این بیان نشان‌دهنده ذمٍّ شدید عمل تملق‌گویی و خاصیت فاسدکنندگی آن برای حاکم است. هم چنین است در مورد داستان پابوسی پیامبرگرامی(ص) که ایشان به شدت از آن منع فرموده و گفتند: «با من مانند شاهان عجم برخورد مکنید که من بنده‌ای از بندگان خدایم…» (بحار ج۷۶ ص۶۳)
۸. فروتنی و در سطح مردم زیستن
از دیگر ویژگی‌های اخلاقی پیامبر در سیاست فروتنی و خشوع در برابر مردم بود. قرآن کریم به پیامبر(ص) دستور می‌دهد: «در برابر مردمان مؤمن (جامعه دینی) خاضع و فروتن باش» (شعرا/۲۱۵)
و درباره سیره عملی پیامبر(ص) ابوذر می‌گوید: «پیامبر چنین بود که هرگاه میان یاران می‌نشست (جای مشخصی نداشت) و اگر بیگانه‌ای می‌آمد نمی‌فهمید پیامبر کدام است و چون چنین بود از ایشان درخواست کردیم تا سکویی از گل بسازیم و ایشان روی آن نشسته و ما اطراف ایشان بنشینیم». (مکارم الاخلاق ص ۱۵)
و بدین ترتیب است که پیامبر ایجاد تفاوت و تبعیض بین حاکم و مردم را روا نمی‌شمرده‌اند.