جشنواره خاتم
Khatam Festival

شعر کودک در سیره ی پیامبر اکرم(ص)

1,686

شعر کودک در سیره ی پیامبر اکرم(ص)

 بررسی ساختاری، موسیقایی و محتوایی 

مجتبی مجرد

دانشگاه بجنورد

  

یکی از جنبه های مغفول مانده در سیره ی پیامبر اکرم، توجه ایشان به شعر و ادبیات  کودک است. به گواهی تاریخ،شعرهای کودکانه ای را که عموما در اوزان محرّک و مهیِّج  سروده میشده، در زمان کودکی برای پیامبر میخوانده اند و حتی شخص پیامبر نیز  پارهای از اشعار کودکانه را برای کودکانی مانند امام حسن و امام حسین میخوانده و  گاه در باب برخی از این اشعار اظهار نظر میفرموده است. ما در این مقاله میکوشیم با  بررسی متون حدیثی و تاریخی، شعرهای کودکانه ای را که در سیره ی پیامبر اکرم (ص) مورد  توجه واقع شده است، استخراج، و بررسی کنیم. در ضمن این بحث نشان دادهایم که  ساختار برخی از این اشعار، به احتمال با ساختار شعرهایی که گوسانهای ایرانی در  دوران پیش از اسلام میخوانده اند مشابهت هایی دارد و احتمال تاثیرپذیری برخی  شعرهای کودکانه ی عرب، از ساختارهای پیش از اسلام شعر فارسی وجود دارد.  همچنین در پایان مقاله با ذکر دو نمونه، تاثیرگذاری و قدرت شعر کودک را در روش  استنباط فقیهان مسلمان نشان داده ایم.

 

 مقدمه

یکی از مهمترین مسایلی که تقریبا در تمامی مکاتب و مذاهب بشری به آن توجه ویژه ای  شده، تعلیم و تربیت کودکان است. دین اسلام نیز از این قاعده مستثنی نبوده، بلکه به  رشد جوانب جسمی و روحی کودکان اهتمامی خاص نشان داده است. در منابع اصیل 

توجه به ادبیات کودک را، به معنایی که امروزه در عرف آکادمیک و دانشگاهی مطرح  است محصول دو سه قرن اخیر دانسته اند، هرچند پیش از آن نمونه های گوناگونی از  ادبیات عامیانه را میتوان یافت که ادبیات کودک نیز به شمار می آمده است. نگارنده را  چندان جسارت نیست که در باب تمدنهای دیگر سخن گوید، اما بی گمان در تمدن  اسلام نمونه هایی از شعر و داستانهای کودک میتوان یافت که سابقه ی برخی از آنها  به عصر پیامبر اکرم و حتی پیش از آن میرسد.

نگارنده در این نوشتار در پی آن نیست که کهن ترین نمونه های ادبیات کودک در  تمدن اسالمی را بیابد، بلکه میکوشد به بررسی اشعار کودکانه ای بپردازد که یا برای  پیامبر اکرم(ص) خوانده میشده و یا بر زبان ایشان جاری شده است. این شعرها که در منابع  کهن و معتبر اسلامی وارد شده، در سه دسته ی کلی شعر-دعا، شعر- بازی و اصالح شعر،  از نظر محتوایی، موسیقایی و ساختاری بررسی شده است. برای گردآوری منابع این  پژوهش کهن ترین متون حدیثی، لغوی، ادبی و تفسیری – که همگی به زبان عربی است- بررسی    شده تا نمونه هایی که از حیث کودکانگی مورد توجه بوده اند، واکاوی  گردد. البته گردآوری کامل این اشعار کودکانه میتواند موضوع پژوهش گسترده تری- دستکم در حد یک کتاب دویست یا سیصد صفحه ای- باشد.

تا آنجا که نگارنده جستجو کرده، تاکنون در باب این اشعار پژوهش مستقل و دقیقی  انجام نگرفته است و دستکم فارسی زبانان کتاب یا مقاله ای منتشر نکرده اند. حتی در  زبان عربی نیز- تا آنجا که نگارنده جستجو کرده است- کتاب یا مقاله ی مستقلی که به  بررسی ابعاد گوناگون تحلیل و کاربرد شعر کودک در سیره پیامبر بپردازد دیده نشد.  هرچند بعید نیست که در مطالعه ی برخی از کتابهایی که در باب تربیت فرزند نوشته  شده، نمونه هایی از این اشعار آمده باشد، اما در همین موارد هم باز رویکرد اصلی توجه  به مقوله ی ادبیات کودک نبوده است. این مقاله کوششی است برای توجه دادن  پژوهشگران به تحقیق در این حوزه. علاوه بر اینها، در این مقاله کوشیده میشود با شعر کودک در سیره ی پیامبر (ص) و  ارائه ی دو نمونه، قدرت شعر کودک از طریق تاثیرگذاریهای فقهی بررسی گردد، تا 

نشان داده شود که در تمدن اسلامی گاه چند بیت شعر کودکانه، در روند نگرش سازی و  تغییر فتاوای شرعی تا چه حد تاثیرگذار بوده است.

روش این پژوهش چنین است که نمونه های شعری باقیمانده از زمان و زبان پیامبر  را در سه دسته ی کلی شعر-دعا، شعر-بازی و اصالح شعر تقسیم کند و سپس به بررسی  آنها از حیث موسیقایی، ساختاری و محتوایی بپردازد. 

۲ .شعرهای کودکانه در سیره پیامبر

۲-۱ .شعر-دعا

این دسته از اشعار، بیشتر محتوایی دعایی دارد و در آنها از خداوند برای کودکان طلب  عمر دراز یا سلامتی و شادی شده است. در ادامه سه نمونه از این اشعار نقل میشود. ۲-۱-۱ .محمد بن حبیب بغدادی)م ۲۴۵ ق.( در کتاب خود، المنمق فی اخبار القریش،  فصلی آورده است با عنوان: تزفین قریش اوالدهم)رقصاندن قریش فرزندان خود را(. وی  در این بخش اشعاری را ذکر کرده است که با آنها کودکان قریشی را به رقص و پایکوبی  برمی انگیخته اند. یکی از این نمونه ها، شعری است که زبیر بن عبدالمطلب، بزرگترین  عمومی پیامبر برای ایشان میخوانده است: و قال الزبیر بن عبدالمطلب یزفن النبی صلّی الله  علیه:

محمــدُ بــنُ عَبدَم عشت بعیش أنعَم

الزلت فی عیش عم و دولـــه و مَغنَم

یغنیک عن کل العم وعشتَ حتی تهرم« 

)۳۴۹ :۱۹۸۵ ،بغدادی)

)محمد بن عَبدَم]=عبدالمطلب[/ باشی تو نعمت هر دَم/همیشه توی زندگی/پولدار و  پادشاه باشی/از همه بی نیاز شی/زندگی کنی تا پیر شی(.

این ابیات به صورتهای دیگری نیز نقل شده است که هم از حیث اختلاف ضبط و  هم از حیث کمیت، تفاوتهایی دارند؛ مثال ابوعلی قالی)۲۸۸ -۳۵۶ ق.( ابیات را به این  شکل آورده است: »محمد بن عبدم/عشت بعیش انعم/و دوله و مغنم/فی فرع عزّ أسنَم/  مکرّم معظّم/ دام سجیس األزلَم« )قالی، ۲۰۰۱ :۳۷۲ )مولف روض االُنُف فقط چهار مصرع  را ذکر کرده است: »محمد بن عبدم/عشت بعیش انعم/فی دوله و مغنم/دام سجیس األزلم«

۱۴۶ مجله ی مطالعات ادبیات کودک/ سال ۹ ،شمارهی ۲ ،پاییز و زمستان ۱۳۹۷( پیاپی ۱۸) )سهیلی، بیتا، ۱ :۲۰۹ -۲۱۰ )و عسقالنی)م ۸۵۲ ق.( این شعر را تنها سه مصرع دانسته  است: »محمد بن عبدم/عشت بعیش انعم/فی عزّ فرع أسنم« )عسقالنی، ۱۹۹۵ ،۴ :۷۸)

شعر ساختاری مشخص دارد: از شش مصرع کوتاه تشکیل شده است که همه ی  مصرعها با یکدیگر هم قافیه اند و از این حیث تا حدی به بحر طویل شباهت دارند. هر  مصرع از دو رکن »مفاعلن مفاعل« تشکیل شده است که ریتمی مهیّج و برانگیزاننده دارد  و متناسب با رقص و پایکوبی کودکان سروده شده است. محتوای کلی بیتها نیز دعا و  طلب زندگی خوش، قدرت و ثروت- و در شکلهای دیگر شعر، جاودانگی- است که  همواره از خواستهای بشری بوده و هست. تنها نکته ای که در اینجا باید بدان توجه ویژه داشت ساختار شعر در ضبط عسقالنی است که به صورت سه مصرع مقفا آمده  است و این ساختار چنان که اشاره خواهیم کرد، در اشعار کودک عرب بسیار مورد استفاده  بوده است.

۲-۱-۲)  سیوطی)م ۹۱۱ ق.( از کتاب الترقیص ابوعبداهلل ازدی نقل کرده است که حلیمه،  دایه ی پیامبر، شعر زیر را برای ایشان میخواند و »ترقّص به النّبی:

یاربّ إذ أعطیته فأبقه وأعله إلی العال و أرقِه وادحض اباطیل العدا بحقّه«  (100 :1 ،۱۹۸۵ ،سیوطیظ)

)ای خدایی که بخشیدیش نگهدار/ بالا ببر بالا ببر تو بسیار/دشمنا رو به حق اون تو بردار( صالحی شامی)م ۹۴۲ ق.( نیز همین عبارات را از کتاب الترقیص نقل کرده است  )صالحی شامی، ۱۹۹۳ ،۱ :۳۹۱ .)با آنکه در البهالی برخی از کتابهای اسلامی، نامی از  کتاب الترقیص آمده و یا عباراتی از آن نقل شده، اما نگارنده هنوز نشانی از این کتاب  نیافته است و چه بسا که در این اثر، چنان که از نامش برمیآید، شعرهای کودک زیادی  نیز گردآوری شده باشد؛ شعرهایی که با آنها کودکان را به رقص و پایکوبی  برمی انگیختند.

این شعر از سه مصرع هموزن و هم قافیه تشکیل شده است. وزن شعر »مستفعلن  مستفعلن فعولن« است که وزنی محرّک و مهیج به شمار میآید. محتوای کلی شعر نیز  دعا و طلب پایداری و جاودانگی، سربلندی و خوش یُمنی- که به حق او اباطیل دشمنان  نابود شود- است. این شعر نیز مانند نمونهی پیشین- البته در ضبط عسقالنی- سه مصرع  مقفا است. این نوع شعر که نمونه های دیگر آن در کتب اسلامی بسیار به چشم میخورد  )برای نمونه رک: بغدادی، ۱۹۸۵ :۳۴۵ -۳۵۰؛ جاحظ، ۱۴۲۴ ،۲ :۴۱۱؛ ابن عبدربه، ۱۴۰۴ ،

شعر کودک در سیرهی پیامبر ۱۴۷  4 :22 )و عموما برای ترقیص یا رقصاندن کودکان از آن استفاده میشده است، به احتمال 

با »سه خشتی«های ایرانی مرتبط است.

میدانیم که در دورهی پارتها، طبقه ای به نام گوسان ها پدید آمد که حافظ اشعار و  روایات ملی و شفاهی بودند. گوسان ها شاعران و موسیقیدانان دوره گردی بودند که به  نقل داستانها و روایات عامیانه در قالب شعر و همراه با موسیقی میپرداختند. دنباله ی  کار گوسان ها در دورهی اسالمی به غرب ایران منتقل شد و به ویژه در مناطق کردنشین  ادامه یافت. کرمانجها که شاخهای از کردان بوده و گویا از لحاظ زبانی نیز به ریشه ی  کردی خود وفادار باقی مانده اند این سنت را در درون خود زنده نگه داشتند و بدین گونه  وارث سنت گوسانی پیش از اسلام شدند. )زرقانی، ۱۳۹۰ ،۱۷۷ -۱۸۰) امروزه در میان کردهای کرمانج خراسان شمالی نوعی از شعر سه مصراعی وجود دارد  که به آن »سه خشتی« میگویند و با ساز و آواز و به ویژه در مراسم عروسی خوانده  میشود. ساختار و موسیقی این شعرها نشان میدهد که دنبالهی همان سنت گوسانی  است که پس از انتقال به دوره ی اسلامی همچنان پابرجا باقی مانده است. )برای نمونه  ر.ک: سپاهی الئین، ۱۳۷۶؛ ۲۰۱۲, sakkam,celil )به احتمال زیاد اشعار کودکانه ی سه  مصرعی مقفایی که بعدها در میان اعراب برای ترقیص کودکان متداول شده است، از  همین نمونه های اولیه ی »سه خشتی«ها- که تا متونی مانند گاثاهای زردشتی امتداد دارد- متاثر شده است، زیرا میدانیم که در سنت شعر عرب، اشعار سه مصرعی مقفا سابقه دار  نیست و از سوی دیگر در مورد همه ی این اشعار به طور صریح قید شده که برای ترقیص  یا تزفین )رقصاندن( خوانده میشده و لذا با موسیقی ارتباطی نزدیک داشته است یا  دستکم از لحاظ وزنی، چنان موزون بوده که کودکان را به پایکوبی وامیداشته است و این خود میتواند دلیل دیگری باشد بر انتساب این اشعار به سنت گوسانی.  2-1-3 .ابن حجر عسقالنی)م ۸۵۲ ق.( به نقل از کتاب الترقیص مینویسد: و قالت  الشیماء ترقص النّبی صلّی اهلل علیه و سلّم و هو صغیر:

یا ربّنا أبق لنا محمدا حتی أراه یـافــعاً و أمـــردا

ثـم أراه سیّدا مسوّدا و أکبت أعادیه معا و الحسّدا

 و أعطه عزّا یدوم أبدا«

)۲۰۶ :۸ ،۱۹۹۵ ،عسقالنی)

۱۴۸ مجله ی مطالعات ادبیات کودک/ سال ۹ ،شمارهی ۲ ،پاییز و زمستان ۱۳۹۷( پیاپی ۱۸) )خدا جونم محمد رو نگهدار/ تا که بشه یه روز جوون و ریشدار/ بعدش بشه خیلی  بزرگ و ساالر/ حسودا و دشمناشو بکن خوار/ عزت بده بهش همیشه بسیار(

شیماء، خواهر رضاعی پیامبر و دختر حلیمه بوده که گویا چند سالی از پیامبر بزرگتر  بوده است. )برای اطالع بیشتر، رک. ابن عبدالبر، ۱۹۹۲ ،۴ :۱۸۰۹-۱۸۱۰ ،۱۸۷۰؛  عسقالنی، ۱۹۹۵ ،۸ :۲۰۵-۲۰۶ )این شعر نیز از پنج مصرع هموزن و هم قافیه تشکیل  شده است. وزن شعر »مستفعلن مفاعلن مفاعلن« است که مانند نمونه های پیشین از  وزنهای محرِّک و مهیج به شمار میآید. محتوای کلی شعر نیز دعا و طلب طول عمر،  سروری، نابودی دشمنان و عزت جاودان است. 

۲-۲ .شعر-بازی

گاه اشعار کودکانه ای بر زبان پیامبر جاری میشده که جنبه ی شعر- بازی داشته است.  این اشعار را پیامبر در حین بازی با کودکان میخوانده اند. در زیر نمونهای از این شعرهای  کودکانه که در متون حدیثی و تاریخی ثبت شده است، ذکر میشود. بدیهی است که 

کنکاشهای بیشتر در متون، میتواند نمونه های دیگری را نیز به ارمغان بیاورد. ۲-۲-۱ .طبرانی)۲۶۰ -۳۶۰ ق.( در حدیثی از قول ابوهریره آورده است: »با همین دو  گوش خودم شنیدم و با همین دو چشم خودم دیدم که پیامبر با کف دو دست خویش، 

حسن یا حسین را گرفته بود و او دو پایش بر روی دو پای پیامبر بود. پیامبر میگفت: حُزُّقه حُزُّقه ارقَّ عَینَ بَقّه

سپس کودک بالا رفت تا آنجا که قدمهایش را بر سینه ی رسول ا لله گذاشت. پس  پیامبر به او فرمود: دهانت را باز کن؛ سپس او را بوسید و گفت: خدایا او را دوست بدار  که من او را دوست میدارم.« )طبرانی، ۱۹۸۳ ،۳ :۴۹)

این حدیث از قول کسانی دیگر و با عباراتی مشابه نقل شده است. مهمترین  تفاوتهایی که در نقل های دیگر وجود دارد یکی آن است که در بیشتر منابع، مصرع دوم  به صورت »ترَقَّ عین بَقّه« آمده است. )برای نمونه رک. جوهری، ۱۴۱۰ ،۴ :۴۵۹؛ حمیری،  بیتا، ۳ :۱۴۲۷؛ زمخشری، ۱۴۱۷ ،۱ :۲۴۱ -۲۴۲ )از سوی دیگر در منابع شیعی، بخش  پایانی حدیث، عبارت »احب من یحبهما« یا »احب من یحبه« را اضافه دارد؛ ضمن آنکه  در بیشتر روایات شیعی، تصریح شده که این کودک، امام حسین)ع( است. )رک. مرعشی،  )313 :36 ،۲۹۵ :۱۶ ،۱۴۰۴ ،مجلسی ؛۳۰۰ -۲۹۹ ،۲۹۵ -۲۹۳ ،۷۲ :۱۱ ،۱۴۰۹

شعر کودک در سیره ی پیامبر ۱۴۹  در کتب لغت عرب، حزّق و حزّقه را به دو معنی آورده اند: نخست کسی که ضعیف  است و به خاطر ضعفش گامهای کوچک برمیدارد و دوم کوتاه قدی که شکم بزرگ دارد  به گونهای که هنگام راه رفتن، باسن اش به حرکت درمیآید. )رک. جوهری، ۱۴۱۰ ،۴ : ۴۵۹؛ ابن منظور، ۱۴۱۴ ،۱۰ :۴۷ )از آنجا که پیامبر این تعبیر را برای خطاب به کودک،  استفاده کردهاند، میتوان حزّقه را »کوچولو«، »تُپُل مپل« یا »توپولو« ترجمه کرد. تعبیر  »عین بقّه« نیز به معنای کسی است که چشمانش مانند چشمان پشه کوچک و ریز است. )رک. فراهیدی، ۱۴۱۰ ،۵ :۳۰؛ فیومی، بیتا، ۲ :۵۷ -۵۸ )بنابراین ترجمه شعر تقریبا چنین  خواهد بود:

ای توپولو ای توپولو بیا بالا چشم کوچولو

یا آی فسقلی آی فسقلی بیا بالا چشم نخودی

نکتهی مهم در باب این شعر آن است که به تصریح لغویون عرب، پیامبر این شعر را  نسروده، بلکه تنها آن را بر زبان آورده است. گویا این شعر در میان زنان عرب تداولی  داشته است و با آن کودکان خود را می رقصانده اند. )رک. حمیری، بیتا، ۳ :۱۴۲۷؛ ابن  منظور، ۱۴۱۴ ،۱۰ :۲۵؛ فیومی، بیتا: ۲ :۵۷ )وزن شعر »مفاعلن مفاعلن« است و از حیث  معنایی، نوعی کودکانه گویی و بازی زبانی کودکانه است. این شعر چنان که در متن حدیث  نیز تصریح شده است، برای بازی استفاده شده و کنش عملی کودک را در پی داشته است؛  لذا میتواند در حوزه ی شعر-بازیهایی قرار بگیرد که امروزه نیز در مراکزی مانند  مهدهای کودک متداول است؛ شعر- بازیهایی از این دست که: 

خرس کوچولو/ خرس کوچولو/ پاشو برقص/ خرس کوچولو/ خرس کوچولو/ دستتو  بذار رو چشمات/ خرس کوچولو…

۲-۳ .اصلاح شعر

گاه به روایاتی برمیخوریم که نشان میدهد، پیامبر تا چه حد به شعر کودک و استفاده از  مفاهیم مناسب در آن اهمیت میداده اند. در اینجا نمونها ی از این روایات را نقل میکنیم.  به احتمال زیاد، در این مورد هم کنکاش بیشتر میتواند باعث یافتن نمونه های بیشتر  شود. 

۲-۳-۱.گفته اند که پیامبر از جایی میگذشت و کنیز سیه چردهای در حال رقصاندن  کودکش بود و این شعر را برای او میخواند:

۱۵۰ مجله ی مطالعات ادبیات کودک/ سال ۹ ،شمارهی ۲ ،پاییز و زمستان ۱۳۹۷( پیاپی ۱۸) ذُؤالُ یابَن القَومَ یا ذؤاله یَمشی الثّطا ویَجلس الهَبَنقَعَه

پیامبر به کنیزک فرمود: کودکت را »ذؤاله« نخوان، که بدترینِ درندگان است: »ال تقولی  ذؤاله فانّه شرّ السّباع« )فراهیدی، ۱۴۱۰ ،۷ :۴۴۴؛ زمخشری، ۱۴۱۷ ،۱ :۳۹۲ )ذؤال صورتِ  مرخّم ذؤاله و نامی است که به گرگ اطالق میشود. »مشی ثطا« به معنی راه رفتن همراه  با نادانی و تلوتلو خوردن است، مانند کودکانی که تازه راه میافتند و هبنقعه نیز به معنی  احمق و نادان است. )رک. ابن منظور، ۱۴۱۴ ،۱۴ :۱۱۲-۱۱۳ )مصرع نخست این شعر در  برخی از منابع به صورت »ذؤال یابن القَرم« نیز ضبط شده است و »قَرم« را به معنی »سید«  و »آقا« آورده اند. )رک. همان؛ ابن اثیر، بیتا، ۱ :۲۱۱ )بنابراین میتوان بیت را تقریبا چنین  ترجمه کرد:

توله ی آقا گرگه مثل خُال راه میره مثل خُال میشینه وزن و موسیقی شعر برخلاف نمونه های پیشین چندان محرّک و مهیج نیست و علاوه  بر آن از حیث محتوا نیز نه تنها ویژگی دعایی ندارد، حتی بازی زبانی خاصی نیز در آن  به چشم نمیخورد. این شعر از منظر تاریخ اجتماعی، میتواند نمونه ی خوبی باشد برای  نشان دادن تفاوتهای فرهنگی در طبقات گوناگون جامعه. بنا به تصریح همه ی منابعی  که این شعر را آورده اند، خواننده ی شعر کنیزک سیه چردهای بوده که طبیعتا جزو طبقه ی  فرودست جامعه به شمار میرفته است. برخورد پیامبر با این شعر، نشان میدهد که پیامبر  استفاده از القاب و نامهایی از این دست را حتی برای کودکان و در شعر کودکان ناپسند  میشمرده و افراد به انتخاب مفاهیم والا و متعالی در شعر کودک ترغیب میکرده است. 

۳ .تاثیر شعر کودک در باورهای فقاهتی

کلام منشاء قدرت است و شعر قدرتمندترین کلام. اگر بپذیریم که کلام در نهایت منجر  به کنش میشود و کنش در روند زندگی انسانی، نقشی تعیین کننده دارد، پس میتوان  شعر را به مثابه ی عاملی تعیین کننده در جریان تغییرات نظری و عملی به شمار آورد. اما  در این میان، شعر کودک چندان در نظر نیامده و جدی گرفته نشده است. با این حال  نمونه هایی از تاثیر شعر و ادبیات کودک بر نگرش و حتی فتاوای پارهای از بزرگان و  فقیهان اسلامی به چشم میخورد، که نشان دهنده ی قدرت شعر کودک است. در ادامه به  ذکر دو نمونه از این تاثیرات- یکی از عالمی سنی و دیگری از عالمی شیعی- میپردازیم.  بدیهی است که ذکر این نمونه ها از این جهت اهمیت دارد که نشان میدهد، شعر کودک شعر کودک در سیرهی پیامبر ۱۵۱  تنها به عنوان یک مساله ی تاریخی در سیره ی پیامبر مطرح نشده است، بلکه به دلیل طرح از جانب پیامبر، کنشهای فقهی و فکری نیز در پی داشته است.

عالم بزرگ حنبلی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی جوزی معروف به ابن جوزی )۵۱۰- ۵۹۲ ق.( که در مخالفت با کلام و فلسفه، چهرهای شناخته شده است در یکی از آثار  خود به بررسی نمونه ای از شعر کودک پرداخته است. در صحیح بخاری حدیثی با این  مضمون آمده است: »ابوبکر پس از گزاردن نماز عصر، در مسیر بازگشت، حسن بن علی 

را دید که با کودکان بازی میکند؛ ابوبکر او را بر دوش خود گذاشت و گفت: بأبی شبیهٌ بالنّبی ال شبیهٌ بعلّی

و علی میخندید« )بخاری، ۱۹۹۳ ،۳ :۱۳۰۲)؛ این ماجرا در متون اهل سنت و شیعه به  گونه های دیگری نیز روایت شده است و از جمله آوردهاند که حضرت فاطمه با این شعر  فرزندش حسن- و در پاره ای روایات فرزندش حسین- را میرقصاند: وابأبی شبه النّبی لیس شبیها بعلی

برای نمونه (رک. ابن عبدربه، ۱۴۰۴ ،۲ :۲۷۴؛ بالذری، ۱۹۹۶ ،۳ :۵-۶؛ مجلسی، ۱۴۰۴ ، )۲۸۶ :۴۳

ابن جوزی در کتاب کشف المشکل من حدیث الصحیحین، پس از نقل حدیث  بخاری، به شرح آن میپردازد و مینویسد: »این کلام از نوع رجز است که عرب با آن  فرزندان خود را به رقص درمیآورد؛ و رقصاندن کودک با رجز یا کلامِ منظمی مانند آن، 

سبب بیداری هوش کودکان میشود )=اسرع إلیقاظ فطنته(.« )ابن جوزی، ۱۹۹۷ ،۱ :۲۴) اینجاست که یک شعر کودک میتواند فقیه سرسختی مانند ابن جوزی را متقاعد کند که  رقص و پایکوبی کودکان، نه تنها لهو و بیهوده نیست، بلکه عاملی است برای تقویت ذهن  و هوش آنها. این نگرش در دوره و شرایطی که ابن جوزی در آن میزیست و از زبان  فقیهی مانند او، ناشی از چه چیز میتواند باشد جز تاثیر قدرتمند یک شعر کودکانه؟! نمونه ی دیگر، فتوایی است که مرحوم مالنظرعلی طالقانی)م۱۳۰۶ ق.( در باب پارهای  از اشعار رقص آور داده است. وی در رساله فی الغناء بحثی دارد در باب اینکه گاه انسان  میتواند از اشعار رقص آوری که اوزان معروف دارد بهره ببرد، بی آنکه مرتکب گناهی  شده باشد. به بیان دیگر، وی جواز استفاده از برخی اشعار موزون را صادر کرده است.  اما آنچه باعث بر این فتوا شده، توجه به چند شعر کودکانه است که بر اساس روایات و  احادیث، پیامبر و دیگر بزرگان با آن اشعار کودکان را میرقصاندهاند. از جمله اشعاری

۱۵۲ مجله ی مطالعات ادبیات کودک/ سال ۹ ،شمارهی ۲ ،پاییز و زمستان ۱۳۹۷( پیاپی ۱۸) که مرحوم طالقانی بدان استناد کرده است یکی همین شعر »حزقه حزقه…« است و چند  شعر دیگر که از بحار االنوار مجلسی نقل شده است. (رک. طالقانی، ۱۴۱۸ ،۶-۸)

۴ .خلاصه و نتیجه گیری

در متون اسلامی، نمونه هایی از اشعار کودک به چشم میخورد که یا برای پیامبر خوانده  میشده و یا ایشان برای دیگران میخوانده اند. گاه نیز به مواردی برمیخوریم که پیامبر  به اصلاح یک شعر کودک پرداخته است. این اشعار عموما دربردارنده ی مفاهیمی مانند  دعا و طلب خیر و نیکی برای کودک است، اما اشعاری که جنبه ی شعر-بازی دارد نیز  در آنها به چشم میخورد. پیامبر در زمان کودکی، خود با اشعار کودکانه پایکوبی میکرده  و بعدها نیز با این اشعار کودکانی مانند امام حسین را میرقصانده است.  اشعار کودکانهای که نمونه های آن در سیرهی پیامبر قابل مشاهده است، از حیث  ساختاری و موسیقایی نیز درخور توجه اند. ساختار این اشعار یا به صورت یک یا چند  بیت و یا به شکل سه و یا پنج مصراع مقفا است که صورت سه مصراعی آن، که نمونه های  گوناگونی نیز در شعر کودکانه عرب دارد به احتمال، متاثر از نمونه شعرهای گوسانی  ایرانی است که امروزه با عنوان سه خشتی در شمال شرق ایران ادامه حیات میدهد. اوزان این اشعار چنان محرِّک و مهیِّج بوده که کودکان بتوانند با آن پایکوبی کنند.  همین توجه به موسیقی در شعر کودک، آن هم از جانب بزرگترین شخصیت اسلام،  یعنی پیامبر اکرم (ص)، بعدها در تمدن اسلامی تاثیرات ویژه ای را بر پاره ای از فقیهان و  عالمان مسلمان گذاشته است. ابن جوزی حنبلی با توجه به اشعاری از این دست،  رقصهای کودکانه را سبب پویایی ذهن کودک برمیشمارد و مالنظرعلی طالقانی، جواز  استفاده ی پارهای از اشعار دارای اوزان رقص آور را صادر میکند. این نمونه ها، میتواند  بیانگر قدرت شعر کودک در تاثیرگذاریها و واکنشهای نظری و عملی باشد.

شعر کودک در سیره ی پیامبر ۱۵۳  منابع

ابن اثیر، مبارکبنمحمد. )بیتا(. النهایه فی غریب الحدیث و األثر. قم: موسسهی مطبوعاتی اسماعیلیان.

ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمنبنعلی. )۱۹۹۷ .)کشف المشکل من حدیث الصحیحین.  تحقیق علی حسین البواب، ریاض: دارالنشر و دارالوطن.

ابنعبدالبر، ابوعمر یوسفبنعبداهللبنمحمد. )۱۹۹۲ .)االستیعاب فی معرفه االصحاب. تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت: دارالجیل.

ابن عبدربه، احمدبنمحمد. )۱۴۰۴ .)العقد الفرید. تحقیق دکتور مفید محمد قمیحه، بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابن منظور، محمدبنمکرم. )۱۴۱۴ .)لسان العرب. بیروت: دارصادر.

بخاری، ابوعبداهلل محمدبناسماعیل. )۱۹۹۳ .)صحیح البخاری. تحقیق الدکتور مصطفی  دیب البُغا، دمشق و بیروت: دار ابن کثیر والیمامه للطباعه و النشر و التوزیع. بغدادی، محمدبنحبیب. )۱۹۸۵ .)المنمق فی اخبار قریش. تحقیق خورشید احمد فاروق، بیروت: عالم الکتب.

بالذری، احمدبنیحییبنجابر. )۱۹۹۶ .)أنساب األشراف. تحقیق سهیل زکار و ریاض  زرکلی، بیروت: دارالفکر.

جاحظ، ابوعثمان عمرو بنبحر. )۱۴۲۴ .)الحیوان. تحقیق محمد باسل عیون السود، بیروت: دارالکتب العلمیه.

جوهری، اسماعیلبنحماد. )۱۴۱۰ .)الصحاح: تاج اللغه و صحاح العربیه. تحقیق احمد  عبدالغفور عطار، بیروت: دارالعلم للمالیین.

حمیری، نشوانبنسعید. )بیتا(. شمس العلوم و دواء کالم العرب من الکلوم. تحقیق حسینبنعبداهلل العمری و مطهر بن علی االدیانی و یوسف محمد عبداهلل. بیروت:  دارالفکر المعاصر.

زرقانی، سیدمهدی. )۱۳۹۰ .)تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی. تهران: سخن. زمخشری، ابوالقاسم محمودبنعمر. )۱۴۱۷ .)الفائق فی غریب الحدیث. تحقیق ابراهیم  شمس الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه.

سپاهی الیین، علیرضا. )۱۳۷۶« .)سه خشتی، شعر ویژهی کرمانجها«. مجلهی شعر،  .163 -158 صص، ۲۱ شمارهی

۱۵۴ مجلهی مطالعات ادبیات کودک/ سال ۹ ،شمارهی ۲ ،پاییز و زمستان ۱۳۹۷( پیاپی ۱۸) سهیلی، ابوالقاسم عبدالرحمن بن عبداهلل الخثعمی. )بیتا(. الرَوض االُنُف. علّق علیه و  وضع حواشیه مجدی بن منصور بن سید الشوری، بیروت: دارالکتب العلمیه. سیوطی، ابوالفضل جاللالدین عبدالرحمن ابوبکر. )۱۹۸۵ .)الخصائص الکبری.بیروت:  دارالکتب العلمیه.

طالقانی، مالنظرعلی بن سلطان محمد. )۱۴۱۸ .)رساله فی الغناء. در غنا، موسیقی، ج۲ ، به کوشش رضا مختاری و محمدرضا نعمتی، قم: بوستان کتاب.

مجلسی، محمدباقر. )۱۴۰۴ .)بحار االنوار. بیروت: موسسه الوفاء.

مرعشی، قاضی نوراهلل. )۱۴۰۹ .)احقاق الحق و إزهاق الباطل. علق علیه آیه اهلل المرعشی  النجفی، قم: مکتبه آیه اهلل المرعشی النجفی.

صالحی شامی، محمدبنیوسف. )۱۹۹۳ .)سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد. تحقیق  عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیه.  طبرانی، ابوالقاسم سلیمانبناحمدبنایوب. )۱۹۸۳ .)المعجم الکبیر. تحقیق حمدی بن  عبدالمجید السلفی، موصل: مکتبه العلوم و الحکم.

عسقالنی، احمدبن علیبنحجر. )۱۹۹۵ .)اإلصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد  عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلمیه.

فراهیدی، خلیل بن احمد. )۱۴۱۰ .)کتاب العین. تحقیق الدکتور مهدی المحزومی و الدکتور  ابراهیم السامرایی، قم: موسسه دارالهجره.

فیومی، احمد بن محمد. )بیتا(. مصباح المنیر. بیجا: بینا.

قالی، ابوعلی اسماعیل بن قاسم بن عیذون. )۲۰۰۱ .)کتاب األمالی: مع کتابیّ ذیل األمالی و النّوادر. تحقیق الشیخ صالح بن فتحی هلل و الشیخ سید بن عباس الجَلیمی، بیروت:  موسسه الکتب الثقافیه.

Celil, Celil, Sadkam, Guly(2012). Sexistiyen kurmanci xorasan.  Wien: institute fur kurdolo

مجله ی علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز

سال نهم، شماره ی دوم، پاییز و زمستان ۹۷( پیاپی ۱۸)

مجتبی مجرد

 استادیار زبان و ادبیات فارسی com.yahoo@mojtaba_mojarrad *

تاریخ دریافت مقاله: ۵/۱۲/۹۵ تاریخ پذیرش مقاله: ۱۹/۴/۹۶

۱۴۴ مجله ی مطالعات ادبیات کودک/ سال ۹ ،شمارهی ۲ ،پاییز و زمستان ۱۳۹۷( پیاپی ۱۸) اسالمی، یعنی قرآن کریم و احادیث صحیح نبوی- و در تشیع، احادیث ائمهی اهل بیت – آیات و روایات گوناگونی در باب کیفیت تعلیم و تربیت کودکان وجود دارد. برخی از  عالمان بزرگ اسالمی، از جمله ابن مسکویه)۳۲۵ -۴۲۱ ق.(، ابوحامد غزالی)۴۵۰ -۵۰۵ ق.(، خواجه نصیر الدین طوسی)۵۹۷ -۶۷۲ ق.( و ابن خلدون)۷۳۲ -۸۰۸ ق.( از دیرباز  تاکنون، به گردآوری و تحلیل این نصوص و انعکاس آن در آثار خویش پرداخته اند.

 

 

 

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.