جایگاه میهمان در سیره نبوی
جایگاه میهمان در سیره نبوی
منبع: ویکی فقه
میهمان داری و میهمان نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیه فتوت و جوانمردی است. میهمان نوازی و پذیرایی از میهمان از خصائص و ویژگی‌هایی است که در سیره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسیار مورد توجه و تأکید قرار گرفته است.
ضیافت و داشتن دستی باز و سفره‌ای گشوده و عطایی پیوسته و میهمان داری و میهمان نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیه فتوت و جوانمردی است که در آموزه‌های دینی‌مان از آن به عنوان خصلتی شایسته و خویی پسندیده از آن یاد شده است.
نظر به اهمیت والای میهمان و میهمان نوازی در سیره و کلام رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، برآنیم که در حد توان، به بررسی آیین مهمانی و مهمان‌داری از نگاه آن حضرت پرداخته، مهمان دوستی و مهمان نوازی رسول ختمی مرتبت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را بازگو نماییم.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مهمان دوستی و مهمان نوازی را از تفضلات خداوند به بندگان خاصش دانسته، فرمودند کسی جز مؤمن پرهیزگار پذیرایی از میهمان را دوست ندارد و از او پذیرایی نمی‌کند.۱
نقل است روزی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر مردی گذر کرد که صاحب گاو و شتر بود و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را میهمان نکرد؛ اما بر زنی عبور کرد که تنها چند بره داشت، او یکی از بره‌ها را برای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سر برید. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به اصحاب فرمودند به این دو نفر بنگرید به راستی که این قبیل خصلت‌‌ها دست خداست هرکس را که بخواهد خوی نیک دهد می‌دهد.۲
میهمان نوازی و پذیرایی از میهمان از خصائص و ویژگی‌هایی است که در سیره رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بسیار مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از میهمان، به عنوان راهنمای راه بهشت یاد کرده،۳
او (میهمان) را هدیه ارزشمند الهی معرفی کرده‌اند، ایشان فرمودند: «هرگاه خداوند اراده خیری به قومی بکند به سویش هدیه می‌فرستد» گفتند: «آن هدیه چیست؟» فرمود: «میهمان؛ میهمانی که روزی را نازل می‌کند و گناه اهل خانه را می‌برد»۴و۵و۶
هم از ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده که فرمودند: «مادامی که امتم دوستی خود را بر یکدیگر آشکار کنند و امانت را ادا کنند و از حرام خدا پرهیز کرده و از میهمان پذیرایی کنند و نماز را به پا دارند و زکات دهند خیر و برکت از ایشان گرفته نمی‌شود و اگر جز این باشد به قحطی و خشک سالی مبتلا می‌شوند».۷و۸
ایشان پذیرایی از میهمان را از کفارات گناه مؤمن برشمرده؛۹ بر آن تأکید می‌ورزیدند. نقل است که مردی به رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) عرض کرد: «پدر و مادرم فدایت برنامه زندگی‌ام این است که وضو را به طور کامل انجام می‌دهم، نماز می‌خوانم، زکات مالم را هم به موقع می‌پردازم و از میهمان با آغوش باز و به خاطر خدا پذیرایی می‌کنم.» حضرت فرمود: «آفرین آفرین آفرین بر تو باد جهنم راهی به سوی تو ندارد اگر چنین باشی خداوند تو را از هرگونه بخل پاک ساخته است».۱۰و۱۱
از جمله دلایلی که بعضی از مردم را از پذیرفتن میهمان باز داشته و فرارشان را از پذیرش مهمان باعث شده، ترس از مخارج مهمانی است؛ اما رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مهمان را موجب خیر و برکت معرفی کردند و فرمودند: «خانه‌ای که در آن اطعام می‌شود خیر و برکت سریعتر از فرو رفتن تیغ در کوهان شتر، به آن می‌رسد».۱۲و۱۳
پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خانه‌ای را که در آن مهمان داخل نمی‌گردد خوش نداشتند و می‌فرمودند: «در آن خانه‌ای که میهمان وارد نمی‌شود در آن خانه ملائکه هم فرود نمی‌آیند».۱۴و۱۵ ایشان کسانی را که از قبول مهمان شانه خالی می‌کردند مورد سرزنش قرار داده می‌فرمودند: «در کسی که میهمان قبول نمی‌کند خیری نیست».۱۶و۱۷و۱۸
و نیز می‌فرمودند: «بئس القوم لا ینزلون الضیف؛ بد قومی‌اند کسانی که میهمان به خانه نمی‌آورند».۱۹و۲۰
۵ – تشویق به پذیرفتن دعوت مؤمن
پذیرفتن دعوت مسلمانان از سوی برادر مسلمانش از مؤکدات رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به دیگر مسلمانان است که در سیره و گفتار آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، به شدت مورد توجه و تأکید قرار گرفته بود؛ ایشان خطاب به تمامی مسلمانان فرمودند: «به حاضر و غائب امت خود سفارش می‌کنم که دعوت مسلمان را اگرچه به فاصله پنج میل هم باشد بپذیرند که این عمل از دیانت است».۲۱و۲۲و۲۳
ایشان نپذیرفتن دعوت مؤمنان را به دور از ادب معرفی کرده۲۴و۲۵
می‌فرمودند: «اگر مؤمنی مرا به خوردن پاچه گوسفندی دعوت کند می‌پذیرم و این جزو دین است».۲۶و۲۷
البته نکته قابل تذکر در این‌جا این است که حضرت از نپذیرفتن دعوت مؤمن کراهت داشتند و گرنه به فرموده خود ایشان، مسلمانان از پذیرش دعوت منافقین و فاسقین بر حذر داشته شدند چنان که حضرت (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ابوذر توصیه فرموده بودند که «لا تاکل طعام الفاسقین».۲۸و۲۹
اما آن‌چه که نباید در مهمانی رفتن‌ها و مهمانی‌دادن‌ها از آن غافل بود این است که مهمانی باید تنها به خاطر خدا و در جهت تکریم و بزرگداشت برادر مؤمن انجام گیرد نه بخاطر ریا و طمع‌ورزی و یا چیزهایی امثال این. از این‌رو رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در توصیه‌های خود به ابوذر فرمودند که: «ای ابوذر به کسی که او را به خاطر خدا دوست داری از غذای خود بخوران و از غذای کسی که به خاطر خدا تو را دوست دارد بخور۳۰و۳۱و۳۲
تکریم و احترام به میهمان اساس ادب در ضیافت‌هاست. روایات بسیاری از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در باب تکریم و تعظیم شأن میهمان وارد شده است روایاتی که در آن به مکرر فرموده بودند که «هرکه به خدا و روز قیامت ایمان دارد باید میهمانش را گرامی بدارد».۳۳و۳۴و۳۵
از مصادیق و جلوه‌های تکریم میهمان غذا خوردن همراه میهمان است از این رو رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرمودند: «هر کس دوست دارد که خدا و رسولش او را دوست بدارند پس با مهمانش غذا بخورد».۳۶
هم‌چنین می‌فرمودند: «هر کس غذای خود را با میهمانش بخورد میان او و پروردگارش هیچ پرده‌ای (حجابی) نباشد».۳۷
ایشان میزبان را از روزه گرفتن مستحبی نهی کردند چرا که این کار ممکن است باعث شود که میهمان در رو در بایستی گیر کند و زودتر دست از غذا بکشد.۳۸و۳۹
هم‌چنین رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میزبان را از اموری که موجبات به زحمت افتادن میهمان را فراهم می‌آورد باز داشته۴۰ فرمودند: «میهمان را به زحمت و سختی نیندازید تا این‌که او را عصبانی کنید پس اگر او را عصبانی کنید به تحقیق که خدا را عصبانی کرده‌اید و کسی که خدا را عصبانی کند خدا بر او خشم می‌گیرد».۴۱
به خدمت گرفتن میهمان نیز از دیگر اموری است که از سوی رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به شدت از آن نهی شده است؛ ایشان به خدمت گرفتن میهمان را از سبکی عقل انسان برشمرده، از آن نهی کردند.۴۲و۴۳
تهیه خلال دندان میهمان بعنوان یکی از حقوق میهمان بر میزبان از دیگر نکات جالب توجه در مهمانی‌هاست که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بدان اشاره فرموده‌اند.۴۴و۴۵
حضرت بدرقه میهمان را نیز از جمله حقوق مهمان بر میزبان ذکر کردند و فرمودند: «از جمله حقوق میهمان این است که تا درب منزل بدرقه‌اش کنی».۴۶،۴۷،۴۸
ضیافت و میهمانی دو طرفه است یک طرف میهمان می‌شود و طرف دیگر میزبان. میهمان نیز در قبال میزبان دارای وظایفی است که پسندیده است آن را به بهترین وجهی به انجام برساند. از اموری که شایسته یک مهمانی نیست این است که میهمان روزه بگیرد رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میهمانان را از گرفتن روزه [مستحبی] مگر با اجازه میزبان برحذر داشته آن را موجب هدر رفت زحمات صاحب خانه و فساد تدارک مهمانی‌اش دانستند.۴۹و۵۰
نقل است ایشان (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به خانه یکی از یاران خویش رفتند هنگامی‌که سفره غذا را انداختند یکی از حاضران از خوردن غذا امتناع ورزید و گفت: «من روزه‌ام» پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به او فرمودند: «برادر مسلمان تو، برای پذیرایی از تو زحمت کشیده است و تو می‌گویی روزه هستی؟ روزه‌ات را [که مستحبی است] افطار کن و به جای آن روز دیگری روزه بگیر».۵۱و۵۲
از دیگر مواردی که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میهمانان را از آن بر حذر می‌داشتند همراه بردن فرزندان خود در مهمانی‌هایی است که در آن از این کودکان دعوت به عمل نیامده است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمودند: «هر گاه به مهمانی‌ای دعوت شدید فرزندان خود را [که دعوت نشده‌اند] به همراه نبرید که این کاری حرام و عملی غاصبانه است».۵۳و۵۴
پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) میهمانی را سه روز دانستند و فرمودند: «الضیافه اول یوم و الثانی و الثالث و ما بعد ذلک فانها صدقه تصدق بها علیه»؛ مهمانی سه روز است و افزون بر آن حق نیست بلکه صدقه‌ای است که صاحب خانه می‌پردازد.۵۵و۵۶
در روایتی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آمده که «برای هیچ مسلمانی روا نیست که در نزد برادرش تا زمانی بماند که او را به گناه بیندازد» گفتند: «چگونه او را به گناه می‌اندازد» فرمودند: «آن قدر در خانه میزبان بماند که او دیگر چیزی نداشته باشد که برای میهمان خود انفاق نماید».
از سفارشات اکید رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تکلف نورزیدن میهمان و میزبان است. در سیره نبوی با وجود تمام اهمیتی که میهمان از آن برخوردار است پذیرایی پر تکلف و پر زرق و برق نه تنها کار خوبی نیست بلکه رسماً از آن نهی هم شده است. در سیره آن بزرگوار میزبان تا آن‌جا که به تکلف نینجامد موظف به تأمین وسایل آسایش و راحتی میهمان است نه بیشتر.۵۷و۵۸
چنان که از سلمان فارسی که درس آموخته مکتب نبوی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است نقل شده که «ان لا نتکلف للضیف ما لیس عندنا و ان تقدم الیه ما حضرنا»؛۵۹و۶۰
بر میهمان نیز شایسته است که تکلف نورزد و با رویی گشاده پذیرایی هر چند مختصر میزبانش را بپذیرد. از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده که فرمود: «از بزرگواری مرد آن است که آن‌چه برادرش نزد او می‌گذارد قبول کند و به چیزی تکلف نورزد».۶۱
هم‌چنین نقل است که پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: «مرد میزبان را همین گناه بس که غذایی را که پیش برادران خود می‌گذارد کم شمارد و میهمانان را نیز همین گناه بس که آن‌چه را برادرشان در برابرشان می‌گذارند کم بشمارند».۶۲و۶۳
در روایتی آمده است که پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در یکی از سفرها مشغول خواندن نماز بود که عده‌ای سواره آمدند و حال پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از یاران آن حضرت پرسیدند و آن حضرت را ستایش کردند و گفتند: «اگر عجله نداشتیم منتظر آن حضرت می‌ماندیم سلام ما را به او برسانید» آن‌ها این سخنان را گفتند و رفتند. هنگامی‌که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خواندن نماز فارغ شدند غضبناک شدند و فرمودند: «عده‌ای نزد شما می‌آیند و حال مرا می‌پرسند و سلام می‌فرستند اما شما آن‌ها را دعوت نمی‌کنید که پایین بیایند و چیزی بخورند و از آن‌ها پذیرایی نمی‌کنید…»۶۴و۶۵
۱۱ – مهمان نوازی در سیره نبوی
عادت حضرت بر این بود که با خانواده و خادمین خانه‌اش غذا می‌خورد اما با آمدن میهمان غذایش را با میهمان تناول می‌کردند.۶۶
برایشان دوست داشتنی‌ترین غذا، غذایی بود که با مهمان و به همراه او می‌خوردند.۶۷
نقل است که هرگاه میهمان برای حضرت می‌رسید و با میهمان غذا می‌خورد دست به سفره دراز نمی‌کرد تا این‌که میهمان اول شروع به خوردن می‌کرد و دست از غذا نمی‌کشید تا میهمان دست از غذا بکشد (تا میهمان خجالت نکشد)۶۹و۷۰
اگر هم در میان جمعی غذا می‌خورد اول از همه شروع می‌کرد و آخر از همه، از غذا دست می‌کشید تا این‌که همه، غذا را می‌خوردند.۷۱
نقل است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با فروتنی تمام و بی هیچ تکلفی دعوت همگان را می‌پذیرفت. ایشان بارها دعوت‌هایی را پذیرفته بودند که میزبانانش بندگانی بودند که گاه غذای سفره‌شان در نانی جوین و دنبه‌ای بوناک شده خلاصه می‌شد؛۷۲.۷۳
اما ایشان با رویی گشاده در این مهمانی‌ها شرکت می‌کردند و می‌فرمودند: «اگر مرا به خوردن استخوان شانه و سردستی هم دعوت کنند پذیرا خواهم بود».۷۴و۷۵
در سیره حضرتش تکلف جایی نداشت می‌فرمود: «لا احب المتکلفین».۷۶و۷۷
۱۲ – میهمانی رفتن با اجازه میزبان
روایت شده گروهی از ساکنین مدینه پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را همراه با پنج نفر از اصحاب آن حضرت به میهمانی و غذایی که تهیه دیده بودند دعوت کردند پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دعوت آن‌ها را اجابت کرد و راهی میهمانی شدند در بین راه به شخص ششمی‌که او نیز از اصحاب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود، برخورد کردند آن شخص نیز به همراه رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به راه افتاد تا این‌که به نزدیکی خانه رسیدند؛ در این هنگام رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به این شخص گفتند: «این گروه شما را دعوت نکردند این‌جا بمان تا ما شما را به آن‌ها یاد آوری کنیم و اجازه بگیریم».۷۸و۷۹
از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده که می‌گفت ابوال هیثم انصاری غذایی تهیه کرد و پیامبرخدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و یاران آن حضرت را به خوردن آن دعوت کرد. هنگامی‌که یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خوردن غذا فارغ شدند رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آن‌ها فرمود: «به برادر میزبان خود پاداش و ثواب برسانید» آن‌ها عرض کردند: «چگونه به او ثواب برسانیم» فرمودند: «هنگامی‌که میهمان وارد خانه میزبان می‌شود و غذایش را خورده و نوشیدنی‌هایش را بنوشد برای او دعای خیر بکند همین دعای خیر باعث پاداش برای میزبان خواهد بود».۸۰
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خوردن غذای میهمانی‌ای که مخصوص توان‌گران باشد و مستمندان دعوت نشده باشند نهی فرموده است.۸۱.۸۲
ایشان پذیرفتن دعوت کسی که ثروتمندان در آن میهمان هستند و نیازمندان حضور ندارند کراهت داشتند.