بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

 

شخصیت شناسی پیامبر اکرم(ﷺ) در مثنوی مولوی در پرتو تفاسیر قرآن کریم

نویسندگان: زهرا حسنوند، محمد حسین توانایی سره دینی، محمدرضا موحدی و محمدعلی ایازی

منبع: جامعه شناسی سیاسی ایران، دی ۱۴۰۱، دوره ۵، شماره ۱۰

چکیده:

پیامبر(ﷺ) حق است و پیروی از از او موجب بیداری انسان‌ها و رسیدن به کمالات انسانی می‌باشد. تفاسیری از این قبیل در اشعار مولوی او را غایت آفرینش و مظهر انسان کامل نشان داده است. مکتب و طریقت مولانا بدون واژه عشق هرگز معنا پیدا نمی‌کند و این عشق باید توام با عشق پیامبر(ﷺ) باشد. این عشق دنباله‌رو عشق الهی و عرفان است و غایت هدف مولانا در همین نکته نهفته است. این مقاله به صورت توصیفی – . باید توجه کرد که تصویر این شخصیت الهی در اشعار مولوی با توجه به آیات قرآنی با معجزاتش تکمیل می‌شود. از جمله سائل نوازی، تقرب به حق، واسطه خداو وخلق خدا بودن، هدایت‌گری پیامبر(ﷺ) مواردی هستند که در پرتو تفاسیر قرآنی در اشعار مولانا جلوه یافته‌اند. در نظر مولوی تنها پذیرش آیات الهی از جمله آیات مرتبط با پیامبر(ﷺ) کافی نیست بلکه باید در پرتو این آیات و معرفت الهی به معجزات پیامبران از جمله معجزات پیامبر اکرم(ﷺ) ایمان آورد. باید توجه داشت که سیره و شخصیت حضرت محمد(ﷺ) چراغ مسیر عارف بوده و معجزات ایشان همانند دژ مستحکمی است که عارف را از مخاطرات مصون می‌سازد. از دیدگاه مولوی معجزه خواست و تقدیر الهی است که به پیامبران از جمله پیامبر اکرم(ﷺ) به جهت شخصیت آنان عطا شده است.

کلیدواژه‌ها

شخصیت پیامبر اکرم(ﷺ)، مولانا، قرآن، اشعار عرفانی، معجزه، تفاسیر، مثنوی معنوی

مقدمه

بررسی و تحلیل شخصیت‌های تاریخی، عرفانی و فلسفی از دیرباز مورد توجه عرفا و شاعران غربی و شرقی بوده است. داستان پیامبران مثال و مظهر عینی و محسوس حوادث مکرر و مستمر نفسانی و انسانی است. حیات آن‌ها تنها حادثه‌ای تاریخی که یک بار اتفاق افتاده و تمام شده باشد، نیست بلکه حادثه‌ای است که در وجود هرکس و در هر زمان تکرار می‌شود و نقد هستی آدمی است. بنابراین تاریخ یکسره داستان حیات و ممات انسان‌های آزاده‌ای است که می‌توانند الگوی هم نسلی‌های خود و اسطوره نسل‌های پسین خود باشند، لذا نام، گفتار، رفتار و کردار، ارزش‌های اخلاقی و باورهای اعتقادی آن‌ها در صفحات تاریخ به یادگار مانده است؛ چنانچه نام رفیع پیامبررحمت(ﷺ)، نه تنها در دل تاریخ که برتارک زبان شاعرانه، بیان عارفانه و زمزمه‌های ادیبانه و عاشقانه نامداران فارسی زبان به زیبایی نشسته است و سراچه دل‌های پاکشان و قلم گهربارشان را با ذکر پیامبر(ﷺ) صیقل می‌دادند. پیامبر(ﷺ) غایت و هدف همه مأموریت‌های پیامبران قبل از خود است و به عنوان آخرین پیامبر الهی، قدم در راهی می‌گذارد که کامل کننده دین و تمام کننده همه نعمت‌های خداوند است. لذا در این مقاله ابتدا شخصیت پیامبر(ﷺ) را از منظر سیره بررسی خواهیم نمود سپس این شخصیت بزرگوار را در سیمای مثنوی معنوی و از منظر قرآن از نظر خواهیم گذراند. در ادامه، ویژگی‌های ایشان را با بهره‌گیری از مثنوی مولانا و تفاسیر موجود معجزات آن بزرگوار را بررسی خواهیم نمود. در این مقاله به صورت کتابخانه‌ای منابع موجود و دست اول در این زمینه را بررسی نموده و با تطبیق آیات قرآنی مرتبط و با مراجعه به تفاسیر مثنوی و قرآنی به تحلیل اشعار مولانا در پرتو آیات قرآنی پرداخته‌ایم. فحوای اشعار مولوی با آن شور معنوی نویسنده مقاله را برآن داشت که درباره شخصیت پیامبر(ﷺ) در مثنوی در پرتو آیات قرآنی تحقیقی انجام دهد و نشان دهد که مولانا برخلاف اظهارات غرض‌ورزانه نه تنها اهل دین بوده بلکه پیامبر(ﷺ) این دین را نعت و ستایش نموده و اگر هم صوفی‌گری در پیش گرفته، در پرتو اسلام و قرآن بوده و عشق و عرفان الهی را راهی برای وصال به خدا دانسته و پیامبر اکرم(ﷺ) را وسیله رسیدن به این عشق و عرفان می‌داند. در این راستا کتاب‌هایی که انتشار یافته و به شرح ابیات مثنوی پرداخته‌اند به شرح ذیل می‌باشند که مهم‌ترین آن‌ها که درباره آیات قرآنی مرتبط شخصیت باپیامبر(ﷺ) و تطبیق این آیات با اشعار مولوی می‌باشند، عبات‌اند از: کتاب از دریا به دریا اثر علامه جعفری، شرح مثنوی معنوی اثر ناهید عبقری، مکاشفات رضوی در شرح مثنوی معنوی اثر محمدرضا لاهوری و تفسیر مثنوی مولوی اثر جلال الدین همایی. داستان پیامبران مثال و مظهر عینی و محسوس حوادث مکرر و مستمر نفسانی و انسانی است. حیات آن‌ها تنها حادثه‌ای تاریخی که یک بار اتفاق افتاده و تمام شده باشد، نیست بلکه حادثه‌ای است که در وجود هرکس و در هر زمان تکرار می‌شود و نقد هستی آدمی است. بنابراین تاریخ یکسره داستان حیات و ممات انسان‌های آزاده‌ای است که می‌توانند الگوی هم نسلی‌های خود و اسطوره نسل‌های پسین خود باشند، لذا نام، گفتار، رفتار و کردار، ارزش‌های اخلاقی و باورهای اعتقادی آن‌ها در صفحات تاریخ به یادگار مانده است؛ چنانچه نام رفیع پیامبررحمت(ﷺ)، نه تنها در دل تاریخ که برتارک زبان شاعرانه، بیان عارفانه و زمزمه‌های ادیبانه و عاشقانه نامداران فارسی زبان به زیبایی نشسته است و سراچه دل‌های پاکشان و قلم گهربارشان را با ذکر پیامبر(ﷺ) صیقل می‌دادند. پیامبر(ﷺ) غایت و هدف همه مأموریت‌های پیامبران قبل از خود است و به عنوان آخرین پیامبر الهی، قدم در راهی می‌گذارد که کامل کننده دین و تمام کننده همه نعمت‌های خداوند است. لذا در این مقاله ابتدا شخصیت پیامبر(ﷺ) را از منظر سیره بررسی خواهیم نمود سپس این شخصیت بزرگوار را در سیمای مثنوی معنوی و از منظر قرآن از نظر خواهیم گذراند. در ادامه ویژگی‌های ایشان را با بهره‌گیری از مثنوی مولانا و تفاسیر موجود معجزات آن بزرگوار را بررسی خواهیم نمود. در این مقاله به صورت کتابخانه‌ای منابع موجود و دست اول در این زمینه را بررسی نموده و با تطبیق آیات قرآنی مرتبط و با مراجعه به تفاسیر مثنوی و قرآنی به تحلیل اشعار مولانا در پرتو آیات قرآنی پرداخته‌ایم. فحوای اشعار مولوی با آن شور معنوی نویسنده مقاله را بر آن داشت که درباره شخصیت پیامبر(ﷺ) در مثنوی در پرتو آیات قرآنی تحقیقی انجام دهد و نشان دهد که مولانا بر خلاف اظهارات غرض‌ورزانه نه تنها اهل دین بوده بلکه پیامبر(ﷺ) این دین را نعت و ستایش نموده و اگر هم صوفی‌گری در پیش گرفته، در پرتو اسلام و قرآن بوده و عشق و عرفان الهی را راهی برای وصال به خدا دانسته و پیامبر اکرم(ﷺ) را وسیله رسیدن به این عشق و عرفان می‌داند. در این راستا کتاب‌هایی که انتشار یافته و به شرح ابیات مثنوی پرداخته‌اند به شرح ذیل می‌باشند که مهم‌ترین آنها که درباره آیات قرآنی مرتبط شخصیت با پیامبر(ﷺ) و تطبیق این آیات با اشعار مولوی می‌باشند، عبات‌اند از: کتاب از دریا به دریا اثر علامه جعفری، شرح مثنوی معنوی اثر ناهید عبقری، مکاشفات رضوی در شرح مثنوی معنوی اثر محمدرضا لاهوری و تفسیر مثنوی مولوی اثر جلال الدین همایی.

شخصیت پیامبر اکرم(ﷺ)

مطالعات و تحقیقات نشان داده است که رسول خدا شخصیت بزرگواری است که در طول تاریخ کسی همانند او با چنین تاثیرات شگرفی پای در هستی نگذاشته است. ایشان با امکانات کم و با صداقت تمام، بشریت را در وادی نور و رحمت قرار داد. ایشان با رفتار، سیره و منش خود چنان تسخیری در قلب‌ها می‌نمود که دل‌ها را به سوی خود جذب و دل‌ها را فتح می‌کرد. زندگی ایشان چه قبل از بعثت و چه بعد از بعثت همواره الگوی همشهریان خود بود. چنان‌که لقب او را امین گذاشته بودند. مردمان و اطرافیان او حتی قبل از بعثت برای داوری عادلانه به نزد او می‌رفتند و او را امین خود قرارمی‌دادند.

همچنین تحقیقات چنین نشان داده است که او کوچک‌ترین نقطه ضعف اخلاقی در این دوره طولانی از زندگی، از خود بر جای نگذاشته و هرگز به کارهای ناپسند و زشت روی نکرده بود. مهم‌ترین ویژگی او راستگویی‌اش بود. شخصیت استوار او که مردمان در جاهلیت بدان دلیل لقب «امین و درستکار» را به وی داده بودند، پشتوانه اخلاقی دعوت توحیدی‌اش بود. رسول خدا(ﷺ) برای اثبات رسالت الهی‌اش به صداقت خود استدلال می‌کرد؛ چرا که مردمان بر اساس همین صداقت با یکدیگر زندگی کرده و اطمینان به گفتارهای همدیگر دارند. زمانی که آن حضرت بیست و پنج سال داشت، ابوطالب در خطبه عقد رسول خدا(ﷺ) گفت: در میان قریش هیچ جوانی وجود ندارد که در انواع کمالات با او برابری کند. (جعفریان، ۱۳۸۵: ۲۸)

شخصیت پیامبراکرم(ﷺ) در مثنوی معنوی

به نظر می‌رسد سبک مثنوی، سبک قرآن است و از داستانی به داستانی دیگر می‌رود و گاهی اشعار حکایت‌های اصلی بیشتر می‌شود. در این حکایت‌های مولانا وجود گران‌قدر پیامبر(ﷺ) سهمی به‌سزا دارد و خورشیدوار می‌درخشد و از فروغ بی‌نهایت خود جهانی را درخشان می‌سازد. گاهی مستقیماً و گاهی غیرمستقیم از پیامبر اعظم(ﷺ) یاد می‌کند و وقتی می‌خواهد نام پیامبر(ﷺ) را بیاورد، بیشتر از نام «احمد» استفاده می‌کند.

مولانا و رابطه با خدا

چهره پیامبر(ﷺ) در مثنوی وقتی به صورت آشکار نمایان می‌شود که مولانا به قرآن نزدیک می‌شود. مولانا اتکای به خداوند را از پیامبر(ﷺ) وام گرفته است. همچنین این موضوع که تمامی اعضای جهان هستی در ارتباط با یکدیگر هستند، محصول تأثیرپذیری مولانا از پیامبر اعظم (ص) است. انسانیت، مکارم اخلاقی، شایستگی و تذهیب نفس پیامبر (ص) از موضوعاتی است که در مثنوی فراوان مطرح شده است. (افضلی، ۱۳۸۸)

توصیف پیامبر(ﷺ) در مثنوی معنوی مبتنی بر آیات قرآن

تحقیقات نشان می‌دهد که برای مولوی پیامبر(ﷺ) زیباترین و والاترین چهره‌ای است که خداوندگار با گردش قلم خویش در صفحه خلقت آفریده است. از منظر مثنوی هیچ پیامبری مانند پیامبر اعظم(ﷺ) در چشم خداوند عظیم و عزیز نیست. چنانچه می‌دانیم خدای سبحان در قرآن کریم وقتی می‌خواهد پیامبران بزرگ خود را مورد خطاب قرار دهد، آنان را با نام‌شان صدا می‌زند. مانند: یا یحیی یا عیسی، اما وقتی می‌خواهد حبیب خود پیامبر اکرم(ﷺ) را مورد خطاب قرار دهد، با لقب پرافتخار نبوت و رسالت از پیامبر(ﷺ) نام می‌برد. مانند: یا ایها النبی، یا ایها الرسول. زیرا رسالت جامه‌ایست که به قامت رفیعش برازنده است. او خاتم رسولان است و شایسته خوانده شدن به مقام نبوت. همچنین همه جهان وجهانیان که درپرتو اسم اعظم خداوندی آفریده شدند و حتی پیامبران بزرگ الهی، اما پیامبر(ﷺ) نه تنها مظهر اسم اعظم الهی است بلکه خود اسم اعظم است و بهانه آفرینش هستی. (رفیعی،۱۳۸۸: ۱۷۸) از سوی دیگرخدای سبحان ایشان را به مانند بزرگی ذات خویش به عظمت اخلاقی می‌ستاید و می‌فرماید: «وَإِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِیمٍ»^۱ مولوی نیز در بخشی از ابیات مثنوی به نشان دادن سیمای پیامبر(ﷺ) در قرآن می‌پردازد چنانچه بیان داشته است:

از درم‎‌ها نام شاهان برکنند
نام احمد تا ابد بر می‌زنند

نام احمد نام جمله انبیاست
چون که صد آمد نود هم پیش ماست

(مولوی، ۱۳۹۵، دفتراول: ابیات ۱۱۰۶ -۱۱۰۵)

سائل نوازی

خداوند بزرگ در سوره مبارکه ضحی، آیه دهم خطاب به پیامبر(ﷺ) چنین می‌فرماید: «وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ» و اما گدا را مران^۲

درباره گدا و سائل به پیامبر(ﷺ) سفارش‌های زیادی شده است. سائل در این آیه، یا به معنای مطلق سائل است و یا کسی که طالب علم است. (رازی، ج ۱۶: ۲۲۰ و ج ۱۰: ۵۲۹)

پیامبر(ﷺ) واسطه خداو وخلق خدا

در این میان وساطت پیامبران یعنی بین خدا و انسان حجابی نیست زیرا جسم پیامبران مبدل شده و ماهیت تنی از آنها برخط بر بسته آنها عاشقانه خداوندند و به ابری شباهت دارند که تنها از روی ماه گذر نمی‌کند و روی آن را نمی‌پوشاند بلکه انتقال انبار حق را آسان‌تر می‌کند.

من نخواهم لطف مه از واسطه
که هلاک قوم شد این رابطه

یا مگر ابری بگیرد خوی ماه
تا نگردد او حجاب روی ماه

صورتش بنماید او در وصف لا
همچو جسم انبیاء و اولیا

آنچنان ابری نباشد پرده بند
پرده در باشد به معنی سودمند

آنچنانک اندر صباح روشنی
قطره می‌بارید و بالا ابر نی

معجزه پیغمبری بود آن سقا
گشته ابر از محو همرنگ سما

(مولوی، ۱۳۹۵، دفتر پنجم: ابیات ۷۰۲ – ۷۰۷)

معجزات پیامبر(ﷺ)

یکی از بخش‌های مهمی که در مثنوی مولوی به آنها اشاره شده است، بحث معجزات پیامبر(ﷺ) است. به تعبیر مولوی از آنجا که پیامبر(ﷺ) نایب حق بر روی زمین است، لازم بود با خود معجزاتی نیز داشته باشد که همه مردم در برابر حق به واسطه مشاهده آنها تسلیم حقیقت شده، رسالت ایشان را که به واسطه وجود سراسر حیات بخش پیامبر(ﷺ)، منشا خیر و برکات بود بپذیرند.

این الم و حم این حروف
چون عصای موسی آمد در وقوف

حرف‌ها ماند بدین حرف از برون
لیک باشد در صفات این زبون

هر که گیرد او عصایی زمتحان
کی بود چون آن عصا وقت بیان

عیسوی است این دم نه هر باد و دمی
که براید از فرح یا از غمی

این الم و حم ای پدر
آمده ست از حضرت مولی البشر

هر الف لامی چه می‌ماند بدین
گر توجان داری بدین چشمش مبین

گرچه ترکیبش حروف است ای همام
می بماند هم به ترکیب عوام

هست ترکیب محمد لحم و پوست
گرچه در ترکیب هرتن جسم اوست

گوشت دارد پوست دارد استخوان
هیچ این ترکیب را باشد همان

کاندر آن ترکیب آمد معجزات
همه ترکیب‌ها گشتند مات

(مولوی، ۱۳۹۵، دفتر پنجم: ابیات ۱۳۲۳ -۱۳۲۵)

قرآن

مولانا در ارتباط با قرآن گوید:

گفتی که تو در میان نباشی آن
گفت تو هست عین قرآن

در این بیت «گفت» مصدر مرخم است به معنی «گفتن». بر این اساس او بر این است که پیامبر(ﷺ) در بی‌خویشی سخن می‌گفته است. خدازی و خدازده بود و در لحظات وحی شور و جذبه قدسی بر او حکومت می‌کرد. مولانا در این غزل می‌گوید اگر کسی در ناهوشیاری قدسی سخن بگوید گفته‌های او وحی‌آمیز و مانند قرآن است. از نظر وی قرآن شرح حال پیامبران است و اگر کسی می‌خواهد با آنان همگام شود باید با قرآن انس بگیرد، چون از نظر بعضی از عارفان انبیا مراتب مختلف کمال آدمی هستند و آنچه در قرآن آمده وجوه مختلف وجود آدمی است؛ آدمی گاه در مقام یوسف(ع) است، گاه در مقام فرعون و گاه در مقام موسی(ع)، حکایت لطیف خداوند بازگوی داستان روح آنان است. می‌توان مثلثی را تصور کرد که در رأس آن پیامبر(ﷺ) قرار دارد و در دو گوشه دیگرش شمس و مولانا در فرازهای بسیاری از مثنوی و به ویژه غزلیات شمس طرحی ظریف از این مثلث دیده می‌شود.

از نظر مولانا پیامبر(ﷺ) تفسیر «والضحی» است؛ از آن سو شمس تبریزی هم خورشید حیات مولوی است؛ او از یک سو روی در شمس دارد و از سویی روی در پیامبر(ﷺ)، پس به درستی می‌گوید: رسول آفتابم. همان‌گونه که پرتوی از انوار علوی است «از تو بر من تافت».

رحلت پیامبر اکرم(ﷺ) و قیامت

او در وصف پیامبر(ﷺ) می‌گوید: او قیامت است؛ چون زاده ثانی است دو بار متولد شده است. از حضرت عیسی(ع) نقل است کسی که دو بار به دنیا نیاید به ملکوت خداوند وارد نمی‌شود. دو بار به دنیا آمدن آن روی سکه دو بار مردن است؛ همان تعبیر که در حدیث نبوی «موتوا قبل ان تموتوا» نهفته است. اگر کسی دو بار بمیرد و به تعبیر مولوی زاده‌تان باشد خود قیامت است. قیامت بتنی تجسم باطن انسان کامل، قیامت زمانی است که همه چیز با معیار وجود میزان کامل سنجیدها می‌شود و میزان کامل کسی جز ولی مطلق خداوند نیست. (علیزاده و مختاری، ۱۳۹۸)

پس محمد صد قیامت بود نقد
زانک حل شد در فنای حل و عقد

زاده ثانیست احمد در جهان
صد قیامت بود او اندر عیان

زو قیامت را همه ‌پرسیده‌اند
ای قیامت تا قیامت راه چند

با زبان حال می‌گفتی بسی
که ز محشر حشر را پرسد کسی

بهر این گفت آن رسول خوش‌پیام
رمز موتوا قبل موت یا کرام

همچنان‌که مرده‌ام من قبل موت
زان طرف آورده‌ام این صیت و صوت

پس قیامت شو قیمت را ببین
دیدن هر چیز را شرط است این

(مثنوی، دفتر ششم)

نتیجه گیری

با بررسی‌های صورت گرفته می‌توان دریافت که مولوی با احاطه کاملی که از قرآن دارد، با نائل شدن به درجه شهود به خوبی از این کلام الهی در اشعارش نهایت استفاده را برده است. او در ابیات مختلف مثال‌های گوناگونی را از زندگی و سیره نبی مکرم خدا(ﷺ) به نظم می‌کشد و با بهره‌گیری از آیات الهی معجزات او را حاصل کرامت و به کمال رسیدن ایشان در مکارم اخلاق چه در قالب زمینی و چه در قالب الهی می‌داند. برای نمونه او شق القمر را نشانه قدرت خدایی می‌داند که به سبب والا بودن مقام انسانی پیامبر اکرم(ﷺ) این قدرت را به ایشان می‌بخشد و جلوه نورانی و الهی خود را در قالب پیامبر رحمت(ﷺ) به اطرافیان نشان می‌دهد. در فرازهای دیگری از اشعار خود به قرآن اشارات زیادی داشته و برای درک خداوند و انس با او همیشه باید با قرآن همگام بود. از نظر مولانا پیامبر(ﷺ) تفسیر «والضحی» است؛ از آن سو شمس تبریزی هم خورشید حیات مولوی است؛ او از یک سو به شمس اشاره می‎‌کند و از از سوی دیگر به پیامبر(ﷺ)، پس رسول، آفتاب تجلی گفتار او در قالب شعر است.

لذا با بررسی مثنوی و علی الخصوص اشعار قرآنی مولانا در مورد پیامبر(ﷺ) و کتب تفسیر در ارتباط با این موضوع، می‌توان گفت که سبک مثنوی، سبک قرآن است و از داستانی به داستانی دیگر می‌رود و گاهی اشعار حکایت‌های اصلی بیشتر می‌شود.

در این حکایت‌ها مولانا وجود گرانقدر پیامبر(ﷺ) سهمی به سزا دارد و خورشیدوار می‌درخشد و از فروغ بی‌نهایت خود جهانی را درخشان می‌سازد. گاهی مستقیماً و گاهی غیرمستقیم از پیامبر اعظم(ﷺ) یاد می‌کند و وقتی می‌خواهد نام پیامبر(ﷺ) را بیاورد، بیشتر از نام «احمد» استفاده می‌کند. با بررسی محتوای این اشعار می‌توان ویژگی‌هایی از جمله انسانیت، مکارم اخلاقی، شایستگی و تهذیب نفس در مورد پیامبر(ﷺ) به وفور دید. در اندیشه‌های مولانا، پیامبر(ﷺ) سمبل نور انسانیت و جلوه کمال انسانی است. مولوی در این اشعار چه از منظر وزن و آهنگ اشعار و چه از نظر محتوا و درون مایه اشعار، نعت پیامبر(ﷺ) را به حد اعلی و نکوهش دشمنان او را به حد ادنی رسانیده است. به راحتی می‌توان گفت که آیه قرآنی را در قالب دیگری (یعنی شعر) ارائه می‌دهد و در پس پرده این اشعار، سعی در شناساندن شخصیت پیامبر(ﷺ) و پند و موعظه مخاطب و تشویق او برای الگو قرار دادن پیامبر اکرم(ﷺ) در همه جوانب زندگی را دارد.

منابع و مآخذ

۱- قرآن کریم

۲- جعفریان، جعفر و حیدری، پرویز، سیمای پیامبر(ﷺ) در مثنوی مولوی، فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۹

۳- جعفریان، رسول، سیری در سیره نبوی، قم: انتشارات دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۸۵

۴- خوانساری، محمد، مولانا در پیشگاه رسالت، نامه شهیدی (جشن نامه استاد دکتر سید جعفر شهیدی) به اهتمام علی اصغر محمدخانی، ویراسته حسن انوشه، تهران، طرح نو، ۱۳۷۴

۵- رازی، فخر الدین، تفسیر کبیر، بیروت، انتشارات دارالفکر، ۱۴۰۱ ق

۶- رفیعی محمدی، ناصر، سیره تبلیغی پیامبر اعظم(ﷺ) در توحید و معاد، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۲۰، زمستان ۱۳۸۵

۷- سیدی، سید حسین، همنام گل‌های بهاری: نگاهی نو به زندگی و شخصیت پیامبر گرامی(ﷺ)، اشکذر: انتشارات نسیم اندیشه، چاپ بیست و یکم، ۱۳۸۹

پی‌نوشت‌ها:

1. سوره قلم، آیه ۴
2. سوره ضحی، آیه ۱۰

کلمات کلیدی

شخصیت پیامبر اکرم (ص)  |  مولانا  |  قرآن  |  اشعار عرفانی  |  معجزه  |  تفاسیر  |  مثنوی معنوی  |