بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
بهداشت جسم و جان در نگاه پیامبر اعظم(ص)
نویسنده: محمدرضا رضوانی پور
منبع: پاسدار اسلام، ۱۳۸۶، شماره۳۰۶
چکیده
این مقاله به اهمیت بهداشت جسم و جان در سیره و سخن پیامبر اعظم(ص) پرداخته و در ادامه مطالبى چون تاریخچه و جایگاه و ابعاد بهداشت و ذکر مصادیقى در این خصوص و راه‌هاى وصول به آن و در نهایت آثار و ثمرات دنیوى و اخروى آن را بیان نموده است.
متن
سلامت جسم و جان براى هر انسانى از جمله آرزوهاى همیشگى اوست اگرچه برخى به لحاظ محرومیت‌هاى موجود، آن را دور از دسترس و بلکه ناممکن مىپندارند، اما بسیارى هم هستند که دست یافتن به این امر مهم را براى خود و جامعه امرى ممکن و کاملاً شدنى مىدانند. اصولاً این موضوع از ریشههاى اصلى و اساسى یک جامعه مترقى است. جامعهاى متکامل شمرده مىشود که تمامى اهرمهاى کمالش بر مبناى سلامت جسم و روان افرادش پایه‌ریزى شده باشد و از این روست که امروزه خوشبختانه سازمان‌هاى داخلى و حتى بین‌المللى نیز جهت عینیت بخشیدن به این امر مهم به پا خاستهاند. زیرا مىدانند که نادیده گرفتن این مسئله مهم در طول تاریخ حیات بشر، چه خسارت‌هاى جبران ناپذیرى را به بار آورده است و لذا بسیار مناسب است که در تبیین این موضوع مهم از الگوهاى دینى و متون مذهبى کمک گرفته شود و به جاست که آداب زندگى پیامبر بزرگوار(ص) در بعد نظافت و بهداشت بار دیگر بازخوانى گردد تا بشریت امروز که بیش از هر زمانى دیگر تشنه دستاوردهاى انبیاست از آب زلال وحى سیراب گردد.
بهداشت جسم و جان در کلام پیامبر اعظم(ص)
بهداشت: عبارت است از ایجاد کامل تندرستى بدنى، روانى، اجتماعى و فقدان هرنوع ناتوانى جسمانى و به عبارت دیگر، داشتن علوم و هنر پیشگیرى از بیماری‌ها و طولانى کردن عمر و بالا بردن سطح سلامت و توانائى بشر. البته باید توجه داشت که صرف نداشتن بیمارى جسمى به معنى سالم بودن نیست، بلکه در نگاه سازمان جهانى بهداشت، سلامت عبارت است از تأمین رفاه کامل جسمى، روانى و اجتماعى، پس هرکه بیمارى جسمى ندارد، دلیل سلامت او نیست؛ بلکه شخص سالم کسى است که از سلامت روح نیز برخوردار باشد.۱
تاریخچه بهداشت:
آنچه که نقل شده است سابقه تاریخى آن برمىگردد به ۳۹۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، در آن زمان بیمارى صرفاً یک بلاى آسمانى به شمار مىآمد و کسى در حال بیماران دخالت نمىکرد و بیمار مىبایست خودش خوب شود و یا بمیرد. در آن زمان مردى بنام اسقلبیوس (اسکولاب) در یونان زندگى مىکرد او اولین کسى بود که به فکر افتاد تا چارهاى براى بیماران پیدا کند و نام خود را طبیب گذاشت. روزى به خانه آمد، دخترش به نام «هیژى» به وى گفت: خوب است شما به جاى صرف وقت براى پیداکردن داروى بیماران کارى کنى که از بیمارى پیشگیرى شود. این باعث شد که به فکر پیشگیرى بیفتد و لذا شروع کرد به مردم دستورات پزشکى و پیشگیرى دادن و بالأخره در سال ۱۹۴۸ بعد از میلاد مسیح(ع) اساسنامه سازمان جهانى بهداشت به تصویب رسید.۲
جایگاه بهداشت در اسلام:
الف)آیات
قرآن کریم انسان‌هاى طیّب و پاکیزه را در ردیف توبه کنندگان معرفى مىکند. آنجا که فرموده است «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ؛۳ یعنى خداوند انسان‌هاى پاکیزه و با طهارت را دوست دارد. در آیه دیگر همسران مؤمنین را در بهشت جفت‌هاى پاکیزه مىداند۴ و در سوره مائده غذاهاى حلال را طعام پاکیزه معرفى مىکند. این‌که با عبارت «قُلْ لَا یَسْتَوِی الْخَبِیثُ وَالطَّیِّبُ؛۵ هرگز پاک و ناپاک برابر نیست»، و با به کارگیرى کلمه طیب بیش از ۳۵ بار در قالب مشتقات خود در ستایش پاکان و کلمه خبیث به مراتب کمتر در مزمت ناپاکان، همه این‌ها بیانگر اهتمام فوق‌العاده قرآن کریم است به طهارت و پاکیزگى.
ب) روایات
موضوع طهارت و پاکیزگى آن‌قدر مهم است که در اکثر کتاب‌هاى فقهیه و رسالههاى عملیّه، باب طهارت در آغاز کتاب آمده است و این بیانگر ویژگى اوست که بدون رعایت این مسئله، بسیارى از اعمال انسان نا تمام خواهد بود. پیامبر اعظم(ص) اهمیت این موضوع را با عبارت‌هاى متفاوت بیان فرموده است. در جایى فرموده است «یَا أنَس أکثِرْ مِن الطَّهورِ یَزِدِ اللّهُ فی عُمرِکَ؛۶ خود را زیاد شستشو کن تا خداوند عمرت را زیاد کند». و در جایى دیگر از حضرت نقل شده است، «إنّ الإسلامَ نَظیفٌ فتَنَظَّفوا؛ فإنَّهُ لا یَدخُلُ الجَنَّهَ إلاّ نَظیفٌ؛۷ اسلام پاکیزه است شما هم پاکیزه باشید و همانا جز پاکیزگان وارد بهشت نخواهند شد»، و در بیان دیگر فرموده است: «هرچه مىتوانید پاکیزه باشید زیرا که خداوند، اسلام را بر پاکیزگى نهاده است و هرگز جز پاکان به بهشت راه نخواهند یافت»۸ یعنى طهارت و پاکیزگى میدان وسیعى دارد و هرچه انسان در این مورد دقت و تلاش نماید باز مرحله بالاترى دارد و بالأخره این‌که حضرت فرموده است «خدا طیّب است و پاکیزگى را دوست دارد، بزرگوار است و بزرگوارى را دوست دارد، بخشنده است، بخشندگى را دوست دارد، پس جلوی خانههاى خود را پاکیزه سازید و خود را شبیه یهودان نکنید»۹ و همچنین فرموده است «خداوند متعال کثافت و ژولیدگى را دشمن دارد از او متنفر است».۱۰
ابعاد نظافت و بهداشت
الف) طهارت ظاهر
تمامى اصول و اسلوبى که در راستاى سلامت بدن انسان و جسم او به کار مىرود بهداشت ظاهرى مىگویند. و پیامبر اعظم(ص) در این مورد نیز بهترین الگو و اسوه انسان‌ها است. و اینک به بخشى از مصادیق آن که در کلام پیامبر اکرم(ص) آمده است به اختصار اشاره مىگردد:
پیامبر و بهداشت دهان
امروزه ثابت شده است که رعایت بهداشت دهان و دندان یکى از فاکتورهاى مهم سلامت انسان است و بسیارى از آلودگی‌ها و میکرب‌ها از این طریق وارد بدن مىشوند و لذا پیامبر اعظم(ص) نیز نسبت به این مسئله اهمیت فوق العاده نشان داده است. حضرت در بیانى فرموده است: «دندان‌ها را تمیز کنید زیرا مایه نظافت است و نظافت مایه ایمان و ایمان همراه صاحبش در بهشت است»۱۱ و در سخن دیگرش آمده است: «مرا آن‌قدر به مسواک فرمان دادند تا آن که بر دندان‌هاى خود بیمناک شدم»۱۲ و در جاى دیگرى فرموده است «طَیِّبُوا أفواهَکُم؛ فإنَّ أفواهَکُم طَریقُ القرآنِ؛ دهان‌هاى خود را پاکیزه کنید، دهان‌های شما معبر قرآن است»۱۳ بالأخره در این باره پیامبر اکرم(ص) بیانات بسیارى دارد از جمله این‌که «مسواک زدن نصف ایمان است، مسواک زدن فصاحت مرد را زیاد مىکند، و یا موجب پاکى دهان و رضایت پروردگار و روشنى چشم است و یا لثهها را محکم مىکند و بوى دهان را ببرد و معده را به صلاح آورد و درجات بهشت را بیفزاید و خداوند را خشنود و شیطان را به خشم آورد».۱۴ و «یا دو رکعت نماز با مسواک بهتر است از هفتاد رکعت بدون مسواک» و باز فرمود: «هر وقت جبرئیل نزد من آمد مرا به مسواک زدن فرمان داد».۱۵
پیامبر اعظم(ص) و بهداشت سر و صورت
این مورد نیز از موارد تأکید شده اسلام است و از باب بهداشت و درمان به آن تصریح دارند. پیامبر اعظم(ص) در بیانى مىفرماید: «محاسن خود را شانه بزنید و ناخنهاى خود را کوتاه کنید زیرا که شیطان میان گوشت و ناخن جاریست»۱۶ در کتاب چهارده معصوم در سیره عملى پیامبر(ص) آمده است: «حضرت تمیزترین اعراب بود. در مسواک زدن وسواس عجیبى داشت، همیشه سر و رویش پاکیزه بود، موهایش را شانه مىزد و همواره بوى خوش از او به مشام مىرسید»۱۷ امیرالمؤمنین(ع) مىفرماید: «پیامبر(ص) موهاى خود را شانه مىزد و اکثر اوقات آن را با آب صاف مىکرد و مىفرمود آب براى خوشبو کردن مؤمن کافیست»۱۸ و در روایت دیگر از پیامبر اکرم(ص) رسیده است که «ازاله موهاى زیر بغل باعث از بین رفتن بوى بد مىشود و یا عطر زدن و با تیغ موى سر را تراشیدن و ازاله موهاى بدن از اخلاق انبیاء است»۱۹ و نقل شده است که حضرت هزینهاى که جهت معطر کردن خود صرف مىکرد بیشتر بود از هزینهاى که براى غذا پرداخت مىنمود. و باز مرحوم علامه مىگوید: حضرت شانه مىزد و سر خود را با انواع شانهها مرتب مىکرد و قبل از خارج شدن از منزل جهت نماز، ناخنهاى خود را مىگرفت و سبیلش را کوتاه مىکرد و مضمضه کردن آب در دهان و استنشاق و ازاله موهاى زائد بدن را از سنّت انبیاء مىدانست».۲۰
پیامبر اعظم(ص) و بهداشت لباس
طهارت و پاکیزگى لباس آدمى آن‌قدر مهم است که قرآن کریم در این خصوص به پیامبر اکرم(ص) دستور مىدهد که «لباست را پاکیزه کن»۲۱ در روایت آمده است که پیامبر(ص) از ژولیدگى و پریشانى تنفّر داشت و حضرت از لباس‌هایش مراقبت مىکرد و آن را وصله مىنمود و کفش خود را پینه مىزد و بیشتر کارى که در خانه انجام مىداد خیاطى۲۲ بود، حضرت مىفرماید: «لباس خود را تمییز کنید و موهاى خود را کم نمائید و آراسته و پاکیزه باشید زیرا یهودان چنین نکردند و زنانشان زنا کار شدند»۲۳ و در نقل دیگر آمده است که مىفرماید: «البس جدیدًا، وعِشْ حمیدًا؛ لباس نو بپوش و بانام نیک زندگى کن».۲۴ و باز فرموده است «لباس خود را نیک کنید و لوازم خود را اصلاح نمائید»۲۵ مرحوم علامه طباطبائى مىگوید: «اکثر لباس‌هاى پیامبر(ص) سفید بود و خود حضرت مىفرمود: «به زنده‌هایتان لباس سفید بپوشانید و با آن مردگانتان را دفن کنید»۲۶ امام صادق(ع) مىفرماید: «پیامبر(ص) از پوشیدن چیزى که سیاه بود کراهت داشت»۲۷ از مجموع این احادیث چنین بر مىآید که لباس سفید شایسته اندام یک مسلمانان است هم به لحاظ روشنى آن و هم این‌که لباس سفید، زودتر و بهتر آلودگی‌ها را نشان مىدهد و انسان نسبت به طهارت آن سریع‌تر اقدام مىنماید.
ب) طهارت باطن
عمده و اساس پرهیز از هر نوع آلودگى همان طهارت باطن است و شاید دلیل اصلى پاکیزگى ظاهرى نیز همین باشد. چرا که بدون دست یافتن به طهارت ظاهرى رسیدن به طهارت معنوى غیر ممکن مىباشد و انبیاء الهى در اوج این کمال بودند و مأموریت اصلى آنها نیز هدایت بشر به همین سمت و سو است. قرآن کریم درباره اهل بیت(ع) مىفرماید: «جز این نیست که خدا مىخواهد آلودگى را از شما اهل بیت دور کند و پاک و پاکیزه‌تان گرداند»۲۸ در سخن پیامبر اعظم(ص) طهارت نخستین چیزى است که مورد حسابرسى قرار مىگیرد، و یا هیچ نمازى بدون طهارت قبول نخواهد شد و یا طهارت بخشى از ایمان است»۲۹ و اصولاً ضرورت ایمان و تقوى نیز براى پرهیز از آلودگى جان آدمى معرفى شده است، آنجا که على(ع) مىفرماید: «خداوند ایمان را براى پاک شدن از شرک واجب فرموده است» و باز فرموده: «تقواى الهى داروى بیمارى دل‌هاى شماست و پاک کننده آلودگى جان‌هایتان». چه این که حضرت در مقام دیگر فرموده است «حال که از پاکیزه بودن چارهاى ندارید پس خود را از پلیدى عیوب و گناهان پاک کنید.»۳۰ قرآن و عترت راه وصول به طهارت روح و جان را مشخص کردند و اینک به برخى از آنها اشاره مىگردد.
الف) اجتناب از پرخورى
این مورد نه تنها در طهارت جسم بلکه در سلامت جان نیز بسیار اهمیت دارد. در کلام بزرگان چنین آمده است که «أبغَضُ الأشیاء بَطنٌ مَملو؛۳۱ مبغوضترین چیزها شکم پر است»، در سخن دیگرى آمده است «لا تُمِیتُوا القُلُوبَ بِکَثْرَهِ الطَّعَامِ و الشَّرَابِ؛ فإنَّ القَلْبَ یَمُوتُ کَالزَّرْعِ إذَا کَثُرَ عَلَیْهِ المَاءُ؛۳۲ با زیاد خوردن قلب را نمیرانید چرا که قلب مانند زراعت است. همان‌طور که اگر به زراعت آب زیاد داده شود از بین مىرود قلب انسان نیز از پرخورى صدمه مىبیند».
در جریانى معروف آمده است که طبیبى وارد مدینه شد تا بیماران آن شهر را مداوا نماید هرچه صبر کرد کسى به او مراجعه نکرد. وقتى علّت آن را پرسید، به وى گفته شد، دین ما آموخته است که وقتى اشتهاء به غذا ندارى از خوردن آن پرهیز کن و هرگاه هم که با میل و رغبت مشغول غذا خوردن هستى، کمى قبل از سیر شدن از غذا دست بکش، و همین امر موجب شد که کمتر کسى مریض شود، لذا به طبیب هم نیازى ندارند. آرى با قطع نظر از صحت و سقم تاریخى این داستان، این مسئله ثابت شده است که علت اصلى بسیارى از بیماری‌هاى جسمى و روحى پرخورى و زیاده روى در آن است. پیامبر اعظم(ص) نیز مؤمن را از پرخورى برىء دانسته است؛ آنجا که مىفرماید: «کافر هفت شکم دارد و مؤمن یک شکم و یا مؤمن به اندازه شکمش مىآشامد و اسراف نمىکند ولى کافر حریص است و هرچه مىآشامد سیر نمىشود»۳۳ در همین راستا على(ع) به فرزندش امام حسن(ع) مىفرماید: «فرزندم آیا چهار نکته به تو نیاموزم که با رعایت آنها از طبّ بى‌نیاز شوى؟» عرض کرد: «چرا، اى امیرمؤمنان» حضرت فرمود: «تا گرسنه نشدى غذا نخور و هنوز اشتها دارى از غذا دست بکش و غذا را خوب بجو و قبل از خوابیدن قضاى حاجت کن. اگر این نکات را رعایت کنى از مراجعه به طبیب بى‌نیاز مىشوى»۳۴ اصولاً روزه که در شرع اسلام به عنوان یکى از واجبات رسمى و فروع دین تشریع شده داراى ثمرات بسیارى است که یکى از آنها طهارت جسم و جان است، تا آنجا که دربارهاش فرمودند: «صُومُوا تَصِحّوا؛۳۵ روزه بگیرید تا سالم بمانید». و باز در حدیث دیگرى آمده است که «بر شما باد روزه گرفتن که آن رگ‌هاى شهوت را مىبُرد و سرمستى را مىبَرد»۳۶ تا آنجا که در کلام پیامبر اعظم(ص) آمده است که «برترین جهاد روزه گرفتن است».۳۷
آفت‌هاى پرخورى
گرچه برخى از مضرات پرخورى از احادیث گذشته نمایان شد اما در اینجا به بخش دیگرى از آنها اشاره مىگردد. در بیانات پیامبر اعظم(ص) آمده است که: «از پرخورى بپرهیزید که دل را سخت مىکند و اعضاى بدن را در طاعت خدا تنبل مىسازد و همت‌ها را از شنیدن پند و اندرز کر مىنماید»۳۸ و در همین راستا على(ع) فرموده است «هرکس خوراکش زیاد باشد سلامتىاش کم مىشود و بار زندگى بردوش او سنگین گردد»۳۹ و در جاى دیگر فرموده است: «سیرى، پارسائى را نابود مىکند، سیرى چه یاور خوبى براى گناهان است، تیزهوشى و پرخورى با هم جمع نمىشوند، هرگاه شکم از طعام مباح انباشته شود دل از دیدن خیر و صلاح کور شود»۴۰ و باز فرموده است: «گرسنگى کشیدن چه یاور خوبى است در به بند کشیدن نفس و در هم شکستن عادت‌هاى آن»۴۱ و حضرت رضا(ع) فرموده است «هر که مىخواهد تندرست و داراى بدنى لاغر و چابک باشد از شام شبش کم کند».۴۲
ب) اجتناب از بیکارى و پرخوابى
یکى دیگر از عواملى که در سلامت جسم و جان مؤثر است کار کردن و پرهیز از پرخورى است. پیامبر اعظم(ص) فرموده است «روز قیامت سختترین حسابرسى را کسى دارد که کارهایش را دیگران انجام دهند و خودش بیکار بگردد. گو این‌که کار کردن موجب رنج و زحمت است، اما بیکارى موجب فساد و تباهى»۴۳ و در بیان دیگرش فرموده است «خداوند از شخص تندرست و بیکار که نه در کار دنیاست و نه در کار آخرت نفرت دارد»۴۴ و در همین راستا از حضرت نقل شده است که مىفرمایند: «از پرخورى بپرهیزید که صاحب خود را در قیامت تهیدست مىگذارد»۴۵ امیرالمؤمنین(ع) مىفرماید: «چه بسیار خواب‌هاى شبانه که تصمیمات روز را بر هم زده است» امام باقر(ع) مىفرماید: «موسى(ع) به خداوند عرض کرد: کدام بندهات نزد تو منفورتر است؟ فرمود: مردار شب و بیکاره روز»۴۶ و در بیان حضرت صادق(ع) است که «پرخوابى باعث از دست رفتن دین و دنیاست»۴۷ و بالأخره این‌که امام هفتم(ع) در چند بیان جداگانه فرمودند: «چشمانت را به پرخوابى عادت نده زیرا که چشم‌ها، نا سپاسترین عضو بدن هستند و یا خداوند از بنده پرخواب بیکار نفرت دارد».۴۸
آفت‌هاى بیکارى و پرخوابى
از مجموع روایات گذشته چنین بر مىآید که برخى از مضرّات بیکارى و پرخوابى عبارتند از مورد تنفر خداوند قرار گرفتن، فساد و تباهى دامن گیر شدن، تهیدستى در قیامت، بر هم زدن تصمیمات روز، از دست دادن دین و دنیا، نا سپاس شدن در برابر پروردگار و ده‌ها زیانهاى جسمى و روحى دیگر که در زبان روایات اهل بیت(ع) بیان شده است.
ج) مراقبت کردن از پاکى دل
شاید بتوان گفت که بهداشت باطنى چیزى غیر از پاکى دل نباشد. مراقبت از آلودگىهاى دل و صفا دادن به آن همان طهارت جان و روح آدمى است. پیامبر اعظم(ص) مىفرماید: «خداوند تبارک و تعالى به چهرهها و دارایىهاى شما نمىنگرد بلکه به دل‌ها و کردههاى شما مىنگرد»۴۹ و در جاى دیگر فرموده است: «اگر شیطانها بر گرد دل‌هاى آدمیان نمىگشتند، هرآینه انسان‌ها ملکوت را مىدیدند»۵۰ و از حضرت مسیح(ع) نقل شده است که، «اگر شهوتها دل‌ها را از هم ندرند و طمع، آلودهشان نسازد و نعمت برخوردارى آنها را سخت نگرداند، بزودى ظرف‌هاى حکمت خواهند شد» و امام مجتبى(ع) فرموده است: «سالم‌ترین دل‌ها دلى است که از شبهات پاک باشد» و امام باقر(ع) فرموده است: «هیچ دانشى چون سلامت جویى نیست و هیچ سلامتى چون سلامت دل نیست».۵۱
اصولاً گناه سبب پریشانى دل‌ها مىشود و از اسلوبشان باز مىدارد و آرامش دل‌ها و آسایش آنها را از هم مىپاشد و بدین خاطر است که على(ع) مىفرماید: «هیچ دردى براى دل‌ها، دردناکتر از گناهان نیست»۵۲ و در بیان دیگر بهداشت باطن و پرهیز از دردهاى روحى را حتى مقدمه بهداشت جسم شمرده است، آنجا که على(ع) فرموده است: «همانا پرواى از خدا، داروى درد قلوب شماست و بینا کننده دل‌هایتان و شفا بخش بیمارى جسم‌هایتان و اصلاح کننده تباهى سینه‌هایتان و پاک کننده آلودگى جان‌هایتان و زدایندظ نابینایى دیدگانتان»۵۳ و بالأخره در بیان دیگر، گناهان را اساس ویرانى دل‌ها شمرده است. زیرا که فرموده است: «هیچ دردى براى دل‌ها دردناکتر از گناهان نیست».۵۴
عوامل نشاط دل و بهداشت باطن
پیامبر اکرم(ص) در حدیثى یاد مرگ و تلاوت قرآن را و در حدیث دیگر خدا و تلاوت قرآن را و در روایت دیگر موعظه و حکمت را موجب نشاط باطن مىداند.۵۵ چه این که در همین راستا امام صادق(ع) استغفار را سبب حیات دل و طهارت باطن مىدانند. همچنین پیامبر اکرم(ص) مىفرماید: «اگر مىخواهى دلت نرم شود مستمند را اطعام کن و بر سر یتیم دست نوازش بکش»۵۶ و یا این‌که فرموده است «دل‌هاى خود را به رقّت عادت دهید و زیاد بیندیشید و از خوف خدا بسیار بگریید».۵۷
د) مداومت بر وضو و طهارت جسم و جان
قرآن کریم مىفرماید «اى کسانى که ایمان آوردید هرگاه براى نماز برخاستید صورت‌ها و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و سرهایتان و پاهایتان را تا برآمدگى روى پا مسح کنید… خدا نمىخواهد شما در رنج بیفتید بلکه مىخواهد که شما را پاکیزه سازد و نعمتش را بر شما تمام کند، باشد که سپاس، گزارید»۵۸ آیه شریفه به صراحت بیان مىکند که وضو موجب پاکیزگى مىشود و این شامل طهارت باطن مىگردد. اهمیت وضو به قدرى است که پیامبر اکرم(ص) اجر و مزد معنوى آن را على الخصوص در سرماى شدید زمستان چنین فرموده است: «هرکس در سرماى شدید وضو را به طور کامل بگیرد، دو سهم اجر دارد.»۵۹ و در بیان دیگرى فرموده است «هرگاه بنده وضو گیرد گناهانش همچون برگ‌هاى این درخت فرو مىریزد»۶۰ و بالأخره این‌که، نماز که ستون و عمود دین است جز با طهارت ظاهرى و معنوى انجام نمىپذیرد و کلید آنرا وضو دانستهاند، اهمیت طهارت ظاهرى و باطن وضو نه تنها به اینجا ختم نمىشود بلکه در بیان دیگر آمده است وضو روى وضو موجب مىشود که ده ثواب دیگر بر او نوشته شود، و در سخن دیگر، خداوند توبه او را بى آن‌که استغفار کند تجدید گرداند، و در کلام آخر، موجب روشنائى روى روشنائى یعنى نورٌ على نور، دانستهاند، حقیقتاً غیر از اسلام کدام آئین دیگرى وجود دارد که نسبت به طهارت ظاهر و باطن این‌همه سفارش کرده باشد و پیروانش را با وعدههاى عالى نسبت به آن ترغیب نموده باشد تا آنجا که پیامبر اکرم(ص) مىفرماید: «در روز قیامت خداوند امّت مرا، بر اثر وضو با چهرههاى زیبا و دست و پاى سپید محشور مىکند،۶۱ و یا این‌که، کسى که با طهارت بخوابد همانند روزه‌دار شب زنده‌دار است و یا این‌که فرموده است «زیاد وضو بگیر تا خداوند عمر تو را زیاد کند. اگر توانستى شب و روز با طهارت باشى این کار را بکن زیرا اگر در حال طهارت بمیرى شهید خواهى بود»۶۲ خلاصه این‌که حضرت رضا(ع) درباره حکمت وضو فرموده است: «براى این‌که بنده در حال مناجات با (خداوند) جبّار پاک باشد، فرمان او را اطاعت کرده از آلودگی‌ها و نجاست پاکیزه گردد به اضافه این‌که وضو سبب از بین رفتن کسالت و زدودن خواب آلودگى و پاک ساختن دل براى ایستادن در حضور خداوند جبّار مىشود».۶۳
ه) ازدواج و بهداشت ظاهرى و باطنى
در متون دینى و غیر آن ثابت شده است که ازدواج سهم به سزائى را در سلامت فرد و جامعه دارد و قرآن کریم در مقام تشویق به آن مىفرماید: «آن‌هایى که بى‌همسرند و غلامان و کنیزان درستکارتان را همسر دهید. اگر تنگدست باشند خدا آنان را از فضل خویش توانگر کند و خدا گشایشگر و داناست»۶۴ و در آیه دیگر فرموده است «و از نشانههاى او این است که براى شما از خودتان همسرانى آفرید، تا بدانها آرام گیرید و میانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى در این (نعمت) براى مردمى که مىاندیشند بى‌گمان نشانه‌هایى است».۶۵
ازدواج و انتخاب شریک زندگى، از جهات گوناگون در سلامت جسم و روان انسان نافع است که یکى از آنها پاسخ صحیح و مثبت دادن به غریزه جنسى است و دیگر این‌که نجات انسان است از انزوا و تنهائى، که در صورت عدم ازدواج، انسان گرفتار آن مىگردد و در نتیجه تبعات زیان آورش را مىبیند. پیامبر اعظم(ص) در بیانى فرموده است «هر که دوست دارد که پاک و پاکیزه خدا را دیدار کند با داشتن همسر به دیدارش رود»۶۶ و در بیانى دیگر فرموده است «در اسلام هیچ بنایى ساخته نشد که نزد خداوند محبوب‌تر و ارجمندتر از ازدواج باشد»۶۷ و در تشویق و ترغیب این امر در سخنان دیگر پیامبر اعظم(ص) چنین آمده است «همسردار خفته نزد خدا فضیلت دارد بر بى‌همسر روزه گیر شب زنده دار»۶۸ اهل و عیال اختیار کنید، زیرا که این کار روزى شما را بیشتر مىکند و یا بى‌همسران خود را همسر دهید زیرا با این کار خداوند اخلاق آنان را نیکو مىگرداند و روزی‌هایشان را زیاد مىکند و بر جوانمردی‌هاى آنان مىافزاید»۶۹ از سوى دیگر افرادى که در انتخاب همسر کوتاهى مىکنند مورد مذمّت قرارگرفتهاند. امام صادق(ع) مىفرماید: «بدترین مردگان شما بى همسرانند»۷۰ و یا بدترین افراد شما بى‌همسران شمایند، دو رکعت نماز فرد همسردار بهتر است از هفتاد رکعت نماز فرد بى‌همسر»۷۱ مسئله ازدواج در اسلام به لحاظ منافع فردى و اجتماعى و بهداشتى که دارد آن‌قدر مورد اهتمام دین واقع شده که روایات بسیارى در ستایش افرادى است که نسبت به ازدواج جوانان اقدام مىکنند و یا تشویق به تسریع در ازدواج دختران، و یا نکوهش مهریه سنگین و یا خدمت به زن و شوهر مطرح کردن حقوق هر یک از آنها و ده‌ها مورد دیگر در این راستا که از طریق پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) او صادر شده است.
و) رعایت آداب سفره و سلامت جسم و جان
این موضوع نیز در بهداشت آدمى نقش فراوانى دارد و اسلام در این راستا توصیههاى اکیدى کرده است، امام مجتبى(ع) در برخى از آداب سفره فرموده است «باید لقمهها را کوچک برداشته و غذا را خوب جویده و در هنگام خوردن به صورت مردم نظر نکند»۷۲ و حضرت صادق(ع) فرموده است «هرکس قبل و بعد از غذا دست‌هایش را بشوید در اول و آخر آن غذا، به آن برکت داده شود وتا زنده است در رفاه به سر برد و از بیمارى جسمى در امان ماند»۷۳ و در بیان دیگر فرموده است که «پیامبر(ص) از فوت کردن در غذا یا آشامیدنى نهى فرموده است» و در سخن دیگر فرموده است «ظرف‌هاى خود را بدون در پوش نگذارید، زیرا هرگاه روى ظرف‌ها پوشیده نباشد، شیطان در آنها آب دهان مىاندازد و هرچه بخواهد از آنها برمىدارد»۷۴ از امام کاظم(ع) از آدم فرومایه سؤال شد، فرمود «کسى که در کوچه و بازار مىخورد»۷۵ و باز چنین روایت شده است که «نشستن بر سر سفره را طولانى کنید که این اوقات از عمر شما به حساب نمىآید» و از على(ع) روایت رسیده است که «غذاى داغ را سرد کنید زیرا وقتى غذاى داغ در برابر پیامبر(ص) نهاده شد فرمود: «بگذارید تا سرد شود. خداوند به ما آتش نمىخوراند و برکت در غذاى سرد است».۷۶
آثار پاکیزگى
الف) دنیوى
از برخى روایات گذشته چنین استفاده مىشود که مراعات کردن اصول بهداشت ثمراتى را در پى دارد که بعضى از آنها عبارتند از طولانى شدند عمر، بالا رفتن سطح سلامت و توانائى بشر، تأمین رفاه جسمى و روانى، جلب رضایت و محبوبیت خداوند، دورى از شباهت داشتن به یهودیان، تکمیل شدن ایمان، عمل به اقتضاى فطرت، افزون شدن فصاحت انسان، و به خشم آوردن شیطان، نام نیک پیدا کردن، محو شدن بوى بد در انسان، احیاى قلب، بىنیازى از طبیب، برکت در رزق و جلوگیرى از تهیدستى، نجات از اضطراب و پریشانى، اتمام نعمت از ناحیه پروردگار، از بین رفتن کسالت و تنبلى، مصونیت از وسواس شیطانى، و بالأخره این‌که اقتدا به سیره و سنّت پیامبران و ده‌ها مورد دیگر از آثار بسیار نیک مراعات اصول بهداشت جسم و جان شمرده شده است.
ب) اخروى
اصولاً همه اعمال انسان در دنیا بازتاب آخرتى دارد چرا که دنیا در کلام دین مزرعه و مقدمه آخرت معرفى شده است و مسئله مورد بحث ما نیز از این قاعده مستثنى نیست، اهمیت دادن به مسئله بهداشت ظاهر و باطن همان‌طور که داراى ثمرات دنیوى است، ثمرات اخروى را نیز در بر دارد که به برخى از آنها که روایاتشان ملاحظه شد اشاره مىگردد.
برخى از ثمرات اخروى آن عبارتند از، دخول در بهشت، هفتاد برابر شدن ثواب نماز، پذیرفته شدن نماز، سپرى در برابر آتش، آسان شدن حساب و کتاب، حفظ دین، سلامت دل، فرو ریختن گناهان، دسترسى به اجر شهید و شهادت، دیدار خداوند با جسم و جان پاکیزه، در زمره نیکان قرارگرفتن و ده‌ها مورد دیگر که از ثمرات اخروى مراعات بهداشت جسم و جان شمرده شده است.
پىنوشتها
۱. کتاب بهداشت حوزهها، انتشارات وزارت بهدارى، ص ۲۵.
۲. همان، ص۲۷.
۳. سوره مبارکه بقره، آیه ۲۲.
۴. سوره مبارکه نساء، آیه ۵۷.
۵. سوره مبارکه مائده، آیه ۹۹.
۶. کتاب مکارم الاخلاق.
۷. سیرى دیگر در نهج الفصاحه، مؤلف: مرتضى تنکابنى، ص۱۱۲.
۸. همان، ص۱۱۳.
۹. همان.
۱۰. همان، ص۳۶۰.
۱۱. سنن النبى(ص)، مؤلف: علامه طباطبائى، ص ۲۷۴.
۱۲. سیرى دیگر در نهج الفصاحه، ص ۵۹۹.
۱۳. همان، ص۵۹۹.
۱۴. همان، ص۶۰۰.
۱۵. همان، حدیث۲۲.
۱۶. سنن النبى، مؤلف: علامه طباطبائى، ص۱۱۳.
۱۷. سیرى دیگر در نهج الفصاحه، ص۷۲.
۱۸. سنن النبى، مؤلف: علامه طباطبائى، ص۱۴۴.
۱۹. همان، ص۱۴۵.
۲۰. سنن النبى، مؤلف: علامه طباطبائى، صص۱۶۰،۱۵۰.
۲۱. سوره مبارکه مدثر، آیه ۴.
۲۲. سنن النبى، مؤلف: علامه طباطبائى، ص۱۱۷.
۲۳. همان، ص۱۱۳؛ سیرى دیگر در نهج الفصاحه، ص۵۶۴.
۲۴. سیرى دیگر در نهج الفصاحه، ص۵۶۴.
۲۵. همان، ص۵۶۵.
۲۶. سنن النبى، مؤلف: علامه طباطبائى، ص۱۷۴.
۲۷. همان، ص۱۸۲.
۲۸. سوره مبارکه احزاب،آیه ۳۳.
۲۹. منتخب المیزان الحکمه جلد۲، ص۶۲۵.
۳۰. همان، ص۶۲۵.
۳۱. همان.
۳۲. مکارم الاخلاق، طبرسى؛ حلیه المتقین، مجلسى؛ وافى، کتاب المطاعم.
۳۳. زندگى نامه چهارده معصوم، مؤلف آزاد مهر، ص۵۸.
۳۴. منتخب میزان الحکمه، جلد۲، ص ۶۱۹.
۳۵. همان، ص۶۰۷.
۳۶. همان.
۳۷. همان، ص۶۰۹.
۳۸. همان، ص۳۹، حدیث۲۵۱.
۳۹. همان، ص۳۹، حدیث۲۵۲.
۴۰. همان، ص۳۹، حدیث۲۵۷و ۲۵۸.
۴۱. همان، ص۳۹، حدیث۲۶۱.
۴۲. همان، ص۴۰، حدیث ۲۶۴.
۴۳. همان، ص۱۰۸.
۴۴. همان.
۴۵. همان، ص۱۰۲۵.
۴۶. همان.
۴۷. همان.
۴۸. همان.
۴۹. منتخب میزان الحکمه، جلد۲، ص۸۴۹.
۵۰. همان.
۵۱. همان.
۵۲. همان، ج۲، ص۸۵۳.
۵۳. همان.
۵۴. منتخب میزان الحکمه، ج۲، ص۸۵۵.
۵۵. همان.
۵۶. همان.
۵۷. همان.
۵۸. سوره مبارکه مائده، آیه۶.
۵۹. منتخب میزان الحکمه، ج۲، ص۱۰۶۱.
۶۰. همان.
۶۱. همان.
۶۲. همان.
۶۳. همان.
۶۴. سوره نور، آیه ۳۲.
۶۵. سوره روم، آیه ۲۱.
۶۶. منتخب میزان الحکمه، ص۴۵۷.
۶۷. همان.
۶۸. همان.
۶۹. همان.
۷۰. همان.
۷۱. همان.
۷۲. منتخب میزان الحکمه، ج۱، ص۴۱.
۷۳. همان، ص۴۱.
۷۴. همان.
۷۵. همان.
۷۶. همان.