سیره نویسی نبوی
نویسنده: منیره شریعت جو
منبع: پژوهشکده باقرالعلوم(علیه‌السلام)
سیره برگرفته از ماده “سیر” به معنی رفتار و سیره به نوع و سبک رفتار گفته می‌شود. شهید مطهری معتقد است «آنچه تاکنون با عنوان سیره درباره پیامبر(ص) نگاشته شده درباره رفتار پیامبر بوده نه سبک و روشی که ایشان در عمل به منظور رسیدن به مقاصد خویش در شئون مختلف فردی، اجتماعی و سیاسی به کار برده‌اندم.
تاریخچه سیره نویسی نبوی:
پس از رحلت پیامبر(ص) مناطق مختلف جهان اسلام دارای گرایش‌های مذهبی مختلف گردید. عالمان و راویان هر منطقه نیز متأثر از آن بوده و سیره‌هایی که به وجود آمد، برگرفته از همین گرایش‌ها بود. شام دارای گرایش اموی، کوفه گرایش شیعی، بصره گرایش عثمانی و مکه و مدینه طرف‌دار شیخین بودند و این در حالی است که اولین عالمان سیره نویس اکثراً اهل مدینه بوده‌اند.
همچنین به علت منع کتابت حدیث توسط خلفا و بنی امیه که ریشه در مسائل سیاسی داشت، نگارش کتابت حدیث تا اوایل قرن دوم به صورت رسمی آغاز نشد. هرچند کسانی که مخالف فضای حاکم بودند، به طور غیر رسمی به کتابت حدیث به صورت غیر منسجم پرداخته که همین مسأله باعث گردید تألیف‌های پس از نیمه دوم در قرن دوم بر اساس این نوشته‌ها و یا نقل‌های شفاهی صورت پذیرد.
“عمر بن عبدالعزیز” (م ۱۰۱) اولین خلیفه‌ای بود که امر به کتابت حدیث نمود. اولین محدثی که بعد از این فرمان به کتابت حدیث پرداخت “ابن شهاب زهری” (م ۱۲۴) می‌باشد.
کتاب “ابن اسحاق” (۸۵-۸۱ هـ ق – ۱۵۱-۱۵۰ ق) اولین سیره شناخته شده منسجمی است که در بین اهل سنت پذیرفته شده است. هرچند محققین از افرادی پیش از ابن اسحاق یاد نموده‌اند که به داشتن اطلاعاتی درباره سیره شهرت داشته‌اند.
ضمناً تألیفات مبتنی برگرایش‌های مختلف فکری، راویان مورد استناد، روایت‌های مورد استفاده، فراموشی رخدادها و یا از بین رفتن آنها، وجود نقل‌های شفاهی که پس از چندین نسل به جای مانده بود، تحریفات احتمالی در آنها، نوشته‌های پراکنده موجود با توجه به مدت زمان زیادی که از زمان رخدادها گذشته بود و نیز منع کتابت حدیث، همه از نکاتی است که در آثار برجای مانده پس از ابن اسحاق باید مد نظر قرار گیرند.
بررسی منابع:
گزارش‌های موجود در منابع سیره، گاه به طور تفصیل و گاه نقل سخنان رسول اکرم (ص) در قالب حدیث بیان شده است. تاریخ‌های سیر و مغازی، مقاتل و فتن و حروب، خراج و فتوح، عمومی، دودمانی و تک نگاری، محلی، انساب، طبقات، وزارت و دیوان‌سالاری، فرهنگ‌نامه‌ای و فرق و مذاهب از جمله تقسیم بندی‌های موضوعی منابع صدر اسلام و کتاب‌های جوامع، مصحف، مسند، صحیح، مستدرک، سنن و تفسیراز دسته‌بندی‌های آثار حدیثی است.
این منابع که تا پایان قرن سوم درباره صدر اسلام به رشته تحریر درآمده است را می‌توان جزو منابع دست اول به شمار آورد، اما از آن جا که منابع نگاشته شده تا قرن پنجم، گاه از مطالب کتاب‌هایی استفاده نموده‌اند که اکنون در دسترس ما نیست، به نوعی می‌توان آنها را نیز جزء منابع دست اول به شمار آورد.
کتاب‌های نوشته شده در باره صدر اسلام پس از قرن ششم تلخیصی از آثار گذشتگان می‌باشند.
سیره نویسی در ابتدا شامل دو بخش مبعث و مغازی بود. پرداختن به مباحث مغازی، دلایل، شمایل و سایر تقسیم‌بندی‌های موضوعی از نکاتی است که در سیر تحول سیره نویسی باید به آن توجه نمود.
منابع سیره به لحاظ دستیابی به سه دسته تقسیم می‌گردد:
الف) آثار موجود:
همچون کتب “اربعه کافی کلینی” (م ۳۲۹)، “من لایحضره الفقیه” شیخ صدوق(م ۳۲۹)، “تهذیب و الاستبصار” شیخ طوسی (م ۴۶۰) از جوامع اولیه حدیثی شیعه و صحیح بخاری(۲۵۱)، مسلم(۲۶۱) و سنن نسائی، ترمذی، ابی داود و ابن ماجه از جوامع حدیثی اهل سنت به شمار می‌روند.
ب) آثار موجود که به صورت غیر مستقیم با استفاده از سایر آثار به دست آمده است:
همچون سیره “محمد بن اسحاق” که ابن هشام (م ۲۱۳ یا ۲۱۸) آن را تهذیب نموده و اکنون آنچه در دسترس ما است با نام سیره ابن هشام شهرت دارد. البته بخش‌هایی از آن را نیز طبری در کتاب خود نقل کرده است، و نیز گردآوری برخی از سخنان امام علی (ع) در “نهج البلاغه” توسط “سید رضی” (۴۰۶) که راوی آن نزدیک‌ترین شخص به پیامبر(ص) است، و گردآوری روایات “ابن شهاب زهری” از کتاب المصنف عبدالرزاق بن همام صنعانی (م ۲۱۲) از نمونه‌های این مورد می‌باشد.
ج) آثاری که تنها نامی از آنها باقی مانده است:
همچون کتاب “تسمیه الذین یؤذون النبی” (ص) و کتاب “فتوح النبی” (ص) مداینی (م ۲۱۴) که نام آن در “الفهرست” ابن ندیم آمده است.
در پایان لازم است یادآور شد قرآن کریم به عنوان کتابی که از عصر پیامبر(ص) بدون هیچ‌گونه تحریف به دست ما رسیده، مهم‌ترین مرجع در راستای دستیابی به سیره نبوی می‌باشد.