بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
تبیین مبانی رفتار سازمانی در سیره نبی اکرم(ص)
نویسندگان: امین نیک پور[۱]– رستم پوررشیدی[۲]– سمیه نوبری آیدیشه[۳]
چکیده
پیچیدگی‌های رفتار انسان، نیازهای گوناگون بشری و نحوه برآوردن آنها در سازمان، هریک موضوع جداگانه‌ای است که امروزه به یاری علم مدیریت شتافته و رفتار سازمانی نام گرفته است. تکریم مخاطب، کاربست درست، روش‌های درست، رضایت از کار، دوستی با مشتری و … از جمله اصولی‌اند که جزء بایدهای این حرفه (رفتار سازمانی) محسوب می‌شوند و دست‌اندرکاران سازمان موظفند که در فعالیت‌های خود به آنها مؤمن و عامل باشند. حال آن‌که بررسی سیره پیامبر اعظم(ص) مبیّن کاربرد این اصول به شکلی کامل و متعالی در فعالیت‌های رفتاری ایشان بوده و امید است بررسی سیره پیامبر اعظم(ص) ما را از غفلتی که تاکنون در پرداختن به بررسی علمی آن دامنگیرمان شده است، رهایی بخشد.
هدف: هدف از این پژوهش، شناسایی عناصر رفتار سازمانی در سیره نبی اکرم(ص) است.
روش: روش انجام این پژوهش، تحلیل اسنادی به روش توصیفی- تحلیلی بوده است و برای این منظور، از قرآن کریم، منابع حدیثی و سایر منابع معتبر در زمینه سیره نبی اکرم(ص) استفاده شده است.
یافته‌ها: در این پژوهش، ۴۲ مؤلفه رفتار سازمانی در سه سطح فرد، گروه و سازمان شناسایی شد.
نتیجه‌گیری: در این پژوهش بعد از جمع‌بندی مطالب، الگوی رفتار سازمانی برگرفته از سیره نبی اکرم(ص) ارائه شد.
الف: مقدمه
دنیای ما، دنیای سازمان‌هاست و گرداننده اصلی این گردونه، انسان‌ها هستند. آنانند که به کالبد سازمان‌ها جان می‌بخشند و تحقق اهداف را میسر می‌سازند. بدون انسان، سازمان بی‌معنی و مدیریت، امری موهوم است. شاید این شبهه پیش آید که در دنیای آینده که آدم‌واره‌ها و ماشین‌ها جای انسان را پر می‌کنند، نقش انسان کم رنگ خواهدشد، اما به هیچ وجه این‌گونه نخواهد شد و با خودکاری و ماشینی شدن کارها، نوع فعالیت‌های انسانی در سازمان تغییر شکل می‌دهد و به گفته پیتر دراکر[۴] «کار یدی، کار خود را به کار دانشی می‌دهد». اما نقش تعیین کننده انسان، به عنوان حاکم سازمانی همچنان برقرار خواهد بود. از این رو، بررسی رفتار انسان‌ها در سازمان یا مباحث رفتاری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.(مورهد و گریفین[۵] ۱۳۸۶:۵)
رفتار سازمانی،[۶] یک رشتۀ پژوهشی است که در آن اثرات فرد، گروه و ساختار بر رفتارهای درون سازمان بررسی و سپس برای اثربخش‌تر شدن سازمان به کار گرفته می‌شود. در رفتار سازمانی بر افزایش بهره‌وری، کاهش میزان غیبت و جابه‌جایی و نیز افزایش رضایت شغلی کارکنان توجه می‌شود. رفتار سازمانی موجب برخورد صحیح با مسائل و مشکلات و نیز استفاده از فرصت‌ها برای مدیران شده است. مدیر می‌تواند با استفاده از این دانش، اثربخشی کار خود و سازمانش را افزایش داده، کیفیت و کمیت عملکرد کارکنان را بهبود بخشد و مسئولیت‌هایی را به زیردستان واگذار کند و برنامه‌هایی در جهت تغییر و اصلاح ساختار سازمان به اجرا درآورد. با استفاده از این دانش، همچنین می‌توان روابط انسانی مدیران را بهبود بخشید و به تفاوت بین مدیران توجه کرد و مدیران را یاری داد تا بتوانند با نیروهای کاری شاغل در محیط‌های متفاوت سازش کنند.(کریتنر و کینیکی،[۷] ۲۰۱۲)
از سوی دیگر، برخی از مفاهیم رفتار سازمانی مطرح در الگوهای غربی، با آموزه‌های دینی ما ناسازگارند. برای مثال، تعمیم نتایج حاصل از سگ، موش، کبوتر و اسب به انسان، مرتبۀ وجودی انسان را تنزل می‌دهد، ولی در رفتار سازمانی به دلایل نسبتاً عقلایی متداول است همچنین این تفکر که مدیر خوب باید نیاز به قدرت خیلی زیاد و نیاز تعلّقی پایینی داشته باشد؛ یعنی باید تشنه و شیفتۀ قدرت باشد، با آموزه‌ها و ارزش‌های دینی ما در تضاد است(قلی پور، ۱۳۹۲:۲) از این رو، ارائه الگوهای رفتار سازمانی که با ارزش‌ها و آموزه‌های دینی و فرهنگی ما سازگاری داشته باشد، ضروری است.
از آنجا که پیامبر اکرم(ص) معلم واقعی و راستین بشریت محسوب می‌شود، می‌توان با الگو گرفتن از مدیریت و رهبری ایشان، در حداکثر کردن اثربخشی و بهره‌وری در سازمان‌ها برای هدایت و برخورد مناسب با افراد بهره جست. در واقع بهترین اسوه‌های تام و کامل برای مسلمانان، پیشوای گرانقدر اسلام حضرت محمد(ص) و جانشینان بر حق ایشان هستند. در تمامی زوایای زندگی، جستجوی چگونگی تربیت دینی در آموزه‌های پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع)، چه تربیتی والاتر از به کار بستن سیره پیامبر اکرم(ص) که به لطف و یمن خدا در همه ابعاد زندگی مصداق‌های فراوانی را در دسترس بشر قرار می‌ده؛ چون پیامبر اکرم(ص) نه تنها در آسمان تابناک ولایت و امامت به عنوان درخشان‌ترین و نورانی‌ترین ستاره در کائنات عالم وجود، بلکه یک وجود کهکشان به همراه علم توأم با اخلاق، حکومت همراه با حکمت، عشق به خدا همراه با عشق به مخلوقات خدا، جهاد همراه با رحمت، عزت همراه با فروتنی و خاکساری، صداقت و راستی با مردم، غرقه بودن جان در یاد خدا همراه با پرداختن به صلح و سلامت جسم است. درواقع کی‌توان پیامبراکرم(ص) را برای مسلمانان و سایر مردم جهان، منبع و مرکزی دانست که در آن می‌توان کلیه اعمال، رفتار و وظایف را از آن منبع استخراج کرد. مطالعۀ . کنش‌ها، روش‌ها و ارزش‌های حاکم بر رفتار آن حضرت، دستمایه‌هایی را در اختیار بشر می‌گذارد که اگر بتوان آن را براساس نظریه‌های علمی جمع‌بندی کرد، می‌توان الگوی جدید رفتاری را که متأثر از خُلق عظیم حضرت محمد(ص) است، ارائه داد.
با توجه به مطالب گفته شده، تبیین مبانی رفتار سازمانی در سیره نبی اکرم(ص) از ضرورت‌های این پژوهش است.
ب) چارجوب نظری پژوهش
چارچوب نظری[۸]، مبنایی است که طرح کلی پژوهش بر آن استوار است(دانایی فرد و دیگران، ۱۳۹۲، ۱۱۱) در این پژوهش برای طراحی الگوی رفتار سازمانی مبتنی برسیره نبی اکرم(ص)، از الگوی رابینز الهام گرفته شده است (به این دلیل که در پژوهش‌های داخلی و خارجی، بیشترین استناد به این الگو بوده و در واقع؛ شناخته شده‌ترین الگوست).
ج) روش شناسی پژوهش
هدف از پژوهش حاضر شناسایی عناصر رفتار سازمانی در سیره نبی اکرم(ص) می‌باشد که برای این منظور از روش تحلیل اسنادی[۹] به شیوه توصیفی- تحلیلی[۱۰] استفاده شده است. همچنین این پژوهش از نظر هدف، از نوع پژوهش‌های توسعه‌ای- کاربردی[۱۱] است. منابع مورد استفاده، شامل قرآن کریم، منابع معتبر حدیثی ازجمله نهج‌الفصاحه، بحارالانوار، وسائل الشیعه، تفسیر نورالثقلین و همچنین کتب و مقالاتی است که توسط خبرگان در خصوص سیره نبی اکرم(ص) و موضوعات مرتبط تألیف شده است. در این پژوهش، ابتدا با مطالعه ادبیات مربوط مربوط به موضوع، زمینه‌های لازم برای ورود به پژوهش فراهم شده است. سپس با مراجعه به منابع مذکور، به فیش برداری از مطالب و دسته‌بندی و تحلیل آنها به منظور پاسخگویی به سؤال پژوهش، یعنی «عناصر رفتار سازمانی در سیره نبی اکرم(ص) کدامند»، پرداخته شده است. (در به کارگیری آیات، احادیث و روایات سعی شده تا حد امکان به ظاهر مفهوم استناد شود و در این راستا از تفاسیر معتبر استفاده شده است.)
د) بحث و بررسی
- تاریخچه و تعاریف رفتار سازمانی
بسیاری از صاحب‌نظران بر این عقیده‌اند که رفتار سازمانی به عنوان یک رشتۀ مطالعاتی در اواخر سال‌های ۱۹۵۰ و اوایل سال‌های ۱۹۶۰ مطرح شد و به حد کمال رسید. در این دوران بود که این رشته از مفروضات و الگوهای رفتاری ساده روابط انسانی به مفاهیم و روش‌شناسی یک نظام علمی تغییر حالت داد. از آن زمان به بعد، رفتار سازمانی به عنوان یک رشته علمی که فراز و نشیب‌هایی را پشت سر گذاشته است، معرفی شد. (مورهد و گریفین، ۱۳۸۶: ۱۹)
رفتار سازمانی، مطالعه رفتار انسان در عرصه سازمان، رویارویی رفتار فرد و سازمان و مطالعه سازمان است (همان، ۱۰)
رفتار سازمانی مطالعه علمی چرایی رفتار افراد در سازمان‌ها با تمرکز روی رفتار فرد و گروه در بافت سازمانی است(برومند، ۱۳۸۸: ۱۸)
رفتار سازمانی، مطالعه تأثیر افراد، گروه‌ها و ساختارها بر رفتار یک سازمان است که هدف آن، به کار بردن این دانش برای بهبود کارایی سازمان است.(رابینز و جاج[۱۲] ۲۰۱۰).
رفتار سازمانی، علم مطالعه و کاربرد دانش درباره نحوه برخورد مردم، افراد و گروه‌ها در سازمان‌هاست. این کار با رویکرد سیستمی انجام می‌شود؛ یعنی روابط بین مردم و سازمان‌ها را در ارتباط با کل افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها و سیستم‌های اجتماعی تشریح می‌کند و هدف آن دستیابی به اهداف انسانی، سازمانی و اجتماعی با ایجاد روابط بهتر می‌باشد.(همان).
رفتار سازمانی مطالعۀ افراد و گروه‌ها در سازمان‌هاست. (شرمرهورن[۱۳] و دیگران، ۲۰۱۰)
رفتار سازمانی دانشی است که به مطالعۀ رفتار فرد، گروه و سازمان می‌پردازد(همان)
رفتار سازمانی، مطالعه منظم (سیستماتیک) عملیات ، اقدامات، کارها و نگرش‌های افرادی است که سازمان را تشکیل می‌دهند(رابینز، ۱۳۹۱: ۲)
- سطوح رفتار سازمانی
رفتار سازمانی در سه سطح فرد، گروه و سازمان خلاصه می‌شود(همان:۲۰)
الف) سطح فردی[۱۴] : یکی از ابعاد مهم در رفتار سازمانی، فرد و رفتار فردی است. مدیران در سطوح مختلف سازمانی، پیوسته در مقام داوری و قضاوت درباره رفتار کارکنان خود قرار می‌گیرند و لازمۀ قضاوت صحیح و برخورد مناسب درباره آنان، برخورداری از اطلاعات لازم پیرامون مبانی رفتاری و نیز اطلاع از روش‌های علمی و مناسب است(کریتنر و کینیکی،۲۰۱۲) در سطح فردی رفتار، تمرکز بر چگونگی رفتار فرد در سازمان است. (شرمرهورن و دیگران، ۲۰۱۰).
ب) سطح گروهی:[۱۵] گروه به تعدادی از آدم‌ها اطلاق می‌شود که با یکدیگر روابط متقابل دارند و بر اساس یک رشته چشم‌داشتهای رفتاری مشترک به همدیگر احساس وابستگی می‌کنند(سرمدی، ۱۳۹۰: ۱۹۸) در سطح گروهی رفتار، تمرکز بر چگونگی رفتار گروه است و این‌که گروه‌های کاری چگونه با هم تعامل داشته، چگونه هدایت و توسعه می‌یابند.(شرمرهورن و دیگران، ۲۰۱۰).
ج) سطح سازمانی:[۱۶] سازمان، مجموعه‌ای است از انسان‌هایی که با عقاید مختلف، متفق‌القول برای به ثمر رساندن یک یا چند هدف مشخص و معین با یکدیگر همگامی و هماهنگی کرده، از کلیۀ امکانات تکنولوژیکی، منابع مادی و نیروی انسانی، توأماً استفاده می‌کنند و هر یک از اعضا یا گروه‌های شرکت کننده در قبال فعالیتی که بروز می‌دهند، منفعتی را دریافت می‌کنند(پرهیزکار، ۱۳۷۳: ۶۷). در سطح سازمانی رفتار، تمرکز بر ویژگی‌های یک سازمان(مجموعه) است. (شرمرهورن و دیگران،۲۰۱۰)
- تحلیل رفتار سازمانی در سیره نبی اکرم(ص)
پس از درک رفتار سازمانی و سطوح آن، با استناد به آیات، احادیث و روایات به بررسی و تحلیل عناصر رفتار سازمانی در سیره نبی اکرم(ص) می‌پردازیم.
یک) سطح فردی: عناصر سطح فردی رفتار در سیره نبی اکرم(ص) عبارتند از:
- مهرورزی با مردم[۱۷]: یکی از مهم‌ترین مصادیق رفتاری حضرت محمد(ص)، مهرورزی با مردم بوده که
در گفتار و کردار آن حضرت، نمود بارزی داشته است؛ به طوری که ایشان در این زمینه می‌فرمایند: پیوند با خویشاوندان و نیکی به نزدیکان بر عمرها می‌افزاید و دنیا را آباد می‌کند، اگر چه مردم فاجر و فاسق باشند. (سبحانی، ۱۳۷۴: ۲۱۶)
همچنین امام محمدباقر(ع) فرموده‌اند: شخصی نزد نبی اکرم(ص) آمد و از او وصیتی خواست. آن حضرت فرمودند: انسان‌ها را دوست بدار، همگان تو را دوست خواهند داشت.(کلینی، ۱۴۰۷، ج۲: ص۶۴۲)
بنابراین می‌توان گفت که از درس‌های رفتاری در سیره پیامبر اعظم(ص)، ضرورت مهرورزی با مردم است که ایشان آن را هنری می‌دانند که زمینه‌ساز اتحاد و رضایت آنان است.
- ارج گذاری و احترام به افراد:[۱۸] نقص و کمال در انسان نسبی است. بها ندادن به فرد، واکنش‌های او را
تحریک می‌کند. حال آن‌که پیامبر اکرم(ص) در این زمینه فرموده‌اند: هیچ یک از مسلمانان را نباید تحقیر کرد و کوچک شمرد؛ زیرا کوچک‌های آنان نیز در محضر خداوند بزرگ هستند.(احمدی، ۱۳۸۹: ۱۳۱)
ایشان در جای دیگر می‌فرمایند: هرکس به فقیر مسلمانی توهین کند و تحقیر کند، نسبت به حق خدا اهانت کرده است و خداوند روز قیامت او را تحقیر خواهد کرد، مگر این‌که توبه کند. (مهدی پور، ۱۳۸۶: ۶۷)
- تواضع و فروتنی:[۱۹] تواضع، لباس زیبایی است که از بازار انسانیت باید خرید و این لباس نشانۀ آدمیت
آدم است. در این زمینه پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: کسی که در مسند بلندی قرار گرفته و از آن جایگاه تواضع کند، برترین مردم است.(مجلسی، ۱۴۰۳، ج۷۷: ص۱۷۹)
ایشان در جای دیگر فرموده‌اند: هرکس که برای خدا فروتنی کند خداوند او را بالا آورد و هرآن کس که تکبر کند به زیرش اندازد. (همان، ج۷۵: ۱۲۶)
همچنین ایشان می‌فرماید: از خود بزرگ‌بینی دوری گزینید؛ چرا که بنده خود بزرگ‌بین همواره تکبر می‌ورزد. (نهج‌الفصاحه، ۳۷: ح۶۰)
- حسن خُلق:[۲۰] اگر یکی از فعالیت‌های اساسی پیامبر اکرم(ص)، کار ارتباطی با مردم و تغییر افکار
عمومی مردم یثرب تلقی شود، درخواهید یافت که حسن خلق ایشان یکی از رموز توفیق بوده است؛ به طوری که قرآن کریم خطاب به حضرت محمد(ص) می‌فرماید: تو دارای اخلاق بسیار برگزیده‌ای هستی؛ و از آن تحت عنوان «خلق عظیم» (قلم:۴) یاد می‌کند.
پیامبراکرم(ص) خود در این زمینه می‌فرمایند: بیشترین چیزی که به وسیلۀ آن امت من داخل بهشت می‌شوند، حسن خُلق است (سبحانی، ۱۳۷۴: ۲۱۵)
[۱].دانشجوی دکترای مدیریت دولتی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمان نویسنده مسئول (نشانی: کرمان، جاده جوپار، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمان) / /نمابر: ۰۳۴۴۲۴۲۴۸۰۲، email:nikpour2003@yahoo.com
- دکترای مدیریت؛ استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرمان.
- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز.
[۸].Theoretical Framework
[۹] Documents Analysis
[۱۰] Descriptive-Analytical
[۱۱] Development- Applied Research
[۱۲] Robbins & Judge
[۱۳] Schermerhorn
[۱۴] Individual Level
[۱۵] Group Level
[۱۶] Organization Level
[۱۷] Affection with People
[۱۸] Reverence to People
[۱۹] Modesty
[۲۰] Moral of Good